W I połowie XII wieku Opatów był siedzibą biskupa misyjnego Rusi - Gerarda. W latach 1232-1514 był własnością biskupów lubuskich (do 1375 roszczących sobie prawo do misji na Rusi). Od końca XII wieku lub od początku XIII Opatów jest siedzibą Kapituły Kolegiackiej (pierwsza wzmianka w 1207 r.). Parafia erygowana w XI lub XII wieku przy kościele NMP (obecnie Bernardynów). W 1471 r. przeniesiona do Kolegiaty i inkorporowana do Kapituły. W 1989 r. parafia została odłączona od Kapituły i podzielona na dwie parafie. Druga parafia utworzona została przy Kościele Ojców Bernardynów. Kościół kolegiacki i parafialny pod wezwaniem św. Marcina zbudowany w drugiej połowie wieku XII z kamienia ciosowego, na planie krzyża łacińskiego, trójnawowy, bazylikowy z transeptem, orientowany, w stylu romańskim, z dwuwieżową fasadą. W XV wieku dobudowano do kościoła wzdłuż jego naw: zakrystię, kapitularz i skarbiec kościelny (archiwum i biblioteka). W 1502 roku kościół został spalony przez Tatarów. Odbudowany w XVI wieku kosztem kazstelana Krzysztofa Szydłowieckiego z dodaniem elementów późnogotyckich (sklepienia, północny portal, zakończenia ścian prezbiterium, transept, górna część wieży północnej). Wystrój wnętrza (ołtarze, balustrada, rzeźbione stalle kanonickie, ławki dla wiernych, obudowa organów, ażurowe drzwi do zakrystii, polichromia) barokowy z XVII i XVIII wieku i czerwonego marmuru: Krzysztofa Szydłowieckiego (+1532) i jego rodziny, w tym słynny "Lament Opatowski". Kolegiata posiada stary księgozbiór, w którym znajdują się inkabuły i starodruki oraz dokumenty wartości historycznej i artystycznej, m.in. "Przywilej Opatowski" z 1519 r. z miniaturami Stanisława Samostrzelnika. Archiwum zawiera akta od XVI wieku. Kościół był wielokrotnie restaurowany w ciągu wieków. Ostatnio, od 1983 r. trwa stopniowa, gruntowna renowacja Kolegiaty: dach pokryto blachą miedzianą, wieżę północną zabezpieczono przed dalszą destrukcją, wykonano nową instalację elektryczną, wymieniono wszystkie okna, zabezpieczono chór. W trakcie jest restauracja zabytkowej polichromii.