"Idźcie i nauczajcie wszystkie narody..." (Mt 28, 19) - te słowa Chrystusa wypowiedziane do apostołów rozpoczynają misję Kościoła, która trwa nieustannie i niezależnie od upływu czasu (por. Inter mirifica 3). Jezus Chrystus, Syn Boży, który stał się prawdziwym człowiekiem, nie przestając być prawdziwym Bogiem, przemówił do swojego stworzenia jego językiem, dostosowując się do ludzkiego odbioru rzeczywistości[1]. O sprawach niepojętych, o niepojętej miłości Trójcy Świętej do człowieka, mówił z mocą a jednocześnie zrozumiale gdyż posługiwał się środkami odczytywalnymi dla człowieka sobie współczesnego, można powiedzieć, że Chrystus był mistrzem komunikacji[2].

W dobie dominacji świata mediów w życiu przeciętnego człowieka współcześni apostołowie, którym także dzisiaj Chrystus daje nakaz głoszenia Ewangelii a tym samym przekazywania wiary[3] powinni zastanawiać się i próbować odpowiedzieć na pytania jak mówić, aby być słuchanym i usłyszanym, jak głosić, aby wiara stała się częścią egzystencji "ucznia", a nie tylko piękną retoryką, którą się oklaskuje, ale nie ma ona większego wpływu na życie. Zastanawiając się nad kwestią współczesnych uwarunkowań przekazu wiary należałoby spróbować odpowiedzieć na pytania o okoliczności mające wpływ na efektywny jej przekaz, czynniki go określające czy warunki oddziaływujące na odbiór orędzia wiary. Jednym słowem pytanie o efektywność przekazu wiary jest pytaniem o warunki, jakie stawia współczesny odbiorca tego przekazu.

Pragnąc usystematyzować rozważania na podany wyżej bardzo szeroki i dyskusyjny temat (który oczywiście nie zostanie wyczerpany ze względu na charakter pracy) przeprowadzane niżej refleksje można oprzeć na modelu komunikacji interpersonalnej[4]. Między prowadzącymi dialog osobami jedna z nich przekazuje to znaczy jest źródłem komunikacji (komunikatorem), a druga jest odbiorcą (recipientem). Komunikacja jest sensowna tylko wtedy, gdy posiada swoją treść, niekoniecznie werbalną, i tutaj z kolei pojawia się zagadnienie kanału komunikacji to znaczy sposobu przekazywania treści. Komunikacja byłaby niepełna gdyby nie zatroszczyć się o jej skutek, o to co wywołuje i zmienia w postawie odbiorcy. W poruszanym temacie współczesnych uwarunkowań przekazu wiary pra-źródłem przekazu jest zawsze Chrystus), dalej ci, którzy otrzymali zadanie kontynuowania misji Zbawiciela, czyli wspólnota Kościoła, a szczególnie powołani do tego "ewangelizatorzy". Odbiorcą są "wszystkie narody", czyli każdy człowiek. Treścią przekazu będzie tutaj wiara, jej prawdy. Zostaje jeszcze najbardziej drażliwa kwestia kanału komunikacji czyli pytanie o "jak?"- jak przekazywać wiarę, aby jego skutkiem było życie uczniów w wolności dzieci Bożych.

Konkludując, pytanie o sposób przekazu wiary jest pytaniem o kanał komunikacji a co się z tym wiąże jest jednocześnie pytaniem o odbiorcę, gdyż treść kieruje się do konkretnego człowieka. Logicznie, chcąc poruszyć, na ile to możliwe, całościowo postawiony problem, należy najpierw zanalizować potrzeby, mentalność, możliwości percepcji współczesnego człowieka, aby w następnej kolejności znaleźć odpowiedni sposób przekazu wiary, tak, aby osiągnąć efekt pełnej akceptacji jej prawd. Na tym tle wydaje się, że kwestia treści przekazu wiary jest zbędną. Nie jest to jednak takie oczywiste, mając na uwadze wiele historycznych nieprawidłowości w tym względzie. Generalizując, poniższy tekst pragnie odpowiedzieć na pytania: w jaki sposób należy głosić Ewangelię we współczesnym świecie, aby człowiek - odbiorca te prawdy nie tylko wysłuchał, ale zaczął nimi żyć.

Analizę potrzeb współczesnego człowieka, potrzeb na drodze komunikacji, należy zacząć od przyjrzenia się mentalności współczesnego świata, gdyż na to kim człowiek jest ma wpływ wiele czynników kulturowych, środowisko z którego się wywodzi, świat w którym żyje i jest wychowywany. Współczesne społeczeństwo z powodu rozwoju techniki medialnej specjaliści określają jako "społeczeństwo masowe", a kultura, wykształcona na skutek funkcjonowania ogółu mediów nazywa się "masową"[5]. Oczywiście, na wykształcenie się takiej kultury, posiadającej specyficzne i sobie właściwe cechy, wpływające znacząco na jakość życia i pojmowania czy przyswajania wartości, także religijnych, dzisiejszego człowieka miało wiele czynników, nie tylko rozwój mediów, choć ten ostatni miał największy wpływ na kształtowanie się mentalności ogółu ludności[6]. Niezależnie od wyznawanych wartości, wychowania, kultura masowa dotyka każdego współczesnego człowieka, albo jeszcze inaczej, współczesny człowiek żyje w kulturze masowej. Odkrywając cechy tej kultury, będzie możliwym dotrzeć do cech dzisiaj żyjącego człowieka, aby z kolei móc go zrozumieć i znaleźć odpowiedni sposób dotarcia do niego z orędziem wiary.

Kultura masowa[7] jak sama nazwa wskazuje skierowana jest do masowego odbiorcy, którego łączy podobieństwo zainteresowań i potrzeb. Z tego względu zaczyna dominować postawa konsumpcji oraz urzeczowienie odbiorcy, co w rezultacie eliminuje postawę kontaktu interpersonalnego. Celem tej kultury jest zarówno zaspokojenie, jak i stymulacja potrzeb. Podporządkowanie się prawom komercji prowadzi do homogenizacji społeczeństwa, powodując przemieszanie i dezorientacje w świecie wyznawanych wartości, stwarzając wrażenie braku ich hierarchii. Zjawisko dostępności pewnych rzeczywistości prowadzi jednocześnie do pewnego rodzaju seryjności oraz uniformizmu, niwelującego różnice osobowe, poglądowe, itp. Zwornikiem kultury masowej oraz pewnego rodzaju jej determinantem są mass media, ponieważ to one właśnie skierowane są do masowego odbiorcy oraz prowadzą do standaryzacji i upowszechnienia nadawanych treści. Kultura masowa jest dzisiaj naznaczona środkami społecznego przekazu i to one dyktują jej charakter.

Widoczny wpływ mass mediów zarówno na całą kulturę jak i na poszczególną osobę jest niepodważalny[8]. Co więcej, na ten temat powstało już wiele teorii, omówień[9]. Powszechne i stałe obcowanie ze środkami masowego przekazu zmienia sposób postrzegania świata, sposób jego odbioru[10]. Przede wszystkim świat mediów to świat doznań, więcej emocjonalnych niż intelektualnych. Wykształcona przez niego cywilizacja to cywilizacja obrazu - swoistej ikonosfery[11]. Sukces mass mediów w kształtowaniu rzeczywistości można wytłumaczyć opierając się na teoriach opartych na modelach behawioralnych, tłumaczących, że bodźce płynące z komunikowania masowego zderzają się z predyspozycjami adresata i dlatego wywołują reakcje wewnętrzne. Trzeba sobie także zdać sprawę, że we współczesnym świecie już sam środek masowego przekazu jest przekazem[12], a więc ważna jest nie tylko treść, a może nawet przede wszystkim, sposób przekazu.

Podsumowując, można powiedzieć, że kultura masowa wykształciła sobie specyficzny sposób ujmowania rzeczywistości, posługując się sobie właściwymi środkami, z których najbardziej doniosłą rolę odgrywają media. Jan Paweł II w adhortacji o katechizacji - Cathehesi tradendae - zwraca uwagę, że katecheza powinna szukać dróg i środków najbardziej odpowiednich dla wypełnienia swej misji i zaleca wykorzystanie wszystkich możliwości, jakich dostarczają także środki społecznej informacji (por. CT 46).

Jak wykazano powyżej współczesny człowiek i jego sposób percepcji jest naznaczony swoistą kulturą mass mediów, która posiada swój sposób przekazu treści. Niezależnie od negatywnych skutków (które w zarysie zostały omówione powyżej) życia w tej kulturze, należy zastanowić się nad optymalnym sposobem przekazu wiary współczesnemu, tak bardzo "medialnemu" człowiekowi. Poniżej zostanie omówionych kilka najważniejszych, lecz na pewno nie wszystkich, sposobów, gdyż nie będzie możliwe w tej pracy wyczerpać tak obszernego treściowo tematu.

Ważnym a nawet pierwszorzędnym problemem, jak zaznacza Jan Paweł II, w zagadnieniu sposobów przekazu wiary jest problem odpowiedniego języka (CT 59). Współczesna kultura masowa, jak wykazano powyżej, ukształtowana przez media, jest emocjonalna i powierzchowna, dlatego efektywny przekaz wymaga zastosowania języka, bazującego na uczuciach budzonych przez dźwięki, obrazy, barwy. Jest to język przede wszystkim, na wzór języka medialnego, komunikatywny, to znaczy: bezpośredni, konkretny, łatwy, prosty i jasny dla wszystkich[13]. P. Gheddo wysuwa postulat używania, w głoszeniu Dobrej Nowiny, języka poetycko-prorockiego a nie filozoficzno-teologicznego, gdyż treści muszą być bezpośrednio zrozumiałe, aby odbiorca nie przestał słuchać[14]. Adresat będzie, więc zainteresowany nie ideami, które musi reflektować, ale konkretnymi doświadczeniami innych, historiami życia, świadectwami, które go angażują. Medialny sposób mówienia jest bezpośredni, syntetyczny, obrazowy, sugestywny, widowiskowy i doświadczeniowy[15]. Z tego względu postulatem współczesnego przekazu wiary będzie personalizacja orędzia, to znaczy omijanie abstrakcyjnych idei teologicznych a prezentowanie aktualnych wydarzeń, osób, świadków. Przepowiadanie musi być zakotwiczone w życiu osoby, przekazywać świadectwa o świętym i autentycznym życiu wielu konkretnych ludzi. Tą potrzebę współczesnego człowieka doskonale zrozumiał Jan Paweł II pokazując poprzez liczne beatyfikacje i kanonizacje niezwykłe historie i świadectwa wiary zwykłych i bliskich a nawet jeszcze pamiętanych i znanych ludzi, np. Matka Teresa z Kalkuty. Ponadto współczesny przekaz wiary wymaga od nadawcy zejścia z piedestału "uczonego w Piśmie", a tym samym pojawia się wymóg prostoty i wejścia w dialog ze słuchaczem z pełnym charyzmatem i świeżością daru Ducha Świętego[16].

Innym warunkiem bycia usłyszanym przez współczesnego człowieka jest zrozumienie, że żyje on w cywilizacji obrazu. Wbrew wszelkim krytykom zjawiska dominacji obrazu, a co się z tym wiąże marginalizacji słowa[17], wyrażanego tradycyjnie, werbalnie, wyjście naprzeciw nowym możliwościom percepcji dzisiejszego człowieka pozwoli apostołom XXI wieku na efektywniejszy przekaz wiary. Pierwszym imperatywem głoszenia orędzia Ewangelii powinno być, w dobie posuniętej laicyzacji życia i indyferentyzmu ogółu wiernych, przyciągnięcie i przykucie uwagi adresatów przekazu. Prowadzący ewangelizację muszą zatroszczyć się najpierw by adresaci przepowiadania w ogóle zwrócili na nich swoją uwagę. Dopiero po osiągnięciu efektu słuchania, metodami uwzględniającymi "kulturę obrazkową", można wyjść ze Słowem życia, gdyż nie ma sensu mówić, jeżeli nikt nie słucha, lub nie jest zainteresowany[18]. W tym miejscu trzeba zdać sobie sprawę, że obraz w kulturze chrześcijańskiej zawsze pełnił ważną rolę, będąc narzędziem dającym uczestnictwo w rzeczywistości niewyrażalnej. Chodzi tu o całą teologie ikony, gdzie obraz nierozerwalnie związany z tajemnicą, precyzyjnie, choć językiem poetyckim, przekazuje prawdę[19].

Następnie, omawiając skuteczne sposoby głoszenia wiary, trzeba podjąć kwestię postawy samego nadawcy. Przekaz powinien być przede wszystkim autentyczny, radosny, wypływający ze spotkania z Jezusem, pełen uśmiechu. Wynika to z prostego faktu, że ludzie przyzwyczajeni są do oglądania w mediach osób przyjemnych, uśmiechniętych, zadbanych[20]. Jeżeli człowiek przyjmuje słowo od aktora, który gra, ale odpowiednio się prezentuje, także poprzez mowę ciała, to o ileż bardziej przyjmą radosny przekaz wiary autentycznego świadka, który przecież też może korzystnie się pokazać na zewnątrz. Czy harmonia zewnętrzna nie będzie wyrażała serca oddanego Bogu? Od razu nasuwa się myśl o Janie Pawle II - autentycznym, zawsze radosnym, mimo cierpienia, zawsze otwartym na innych. Trzeba powtórzyć za tym wielkim Prorokiem naszych czasów, że świat potrzebuje bardziej świadków niż nauczycieli.

Poddając analizie sposoby percepcji współczesnego człowieka oraz stawiając kilka postulatów odpowiedniego przekazu wiary, tak aby adresat orędzia mógł go nie tylko usłyszeć, ale i przyjąć, warto na końcu zastanowić się krótko jaka powinna być właściwa treść orędzia, mając na uwadze, to, co zostało już powiedziane, że recipient przekazu wiary nie będzie słuchał, a tym bardziej przyjmował, zawiłych wywodów teologicznych. Co w takim razie powinno być ośrodkiem głoszenia Ewangelii?

W centrum przepowiadania powinien zawsze stać Chrystus i to Chrystus ukrzyżowany, gdyż jest On mocą i mądrością, która będzie źródłem skuteczności świadectwa[21]. Dlatego ważnym będzie powrót do "pierwszego przepowiadania", tzn. do przekazywania istotnych treści wiary[22]. Trzeba, więc głosić istotny wymóg zbawienia, a jest nim po prostu osoba Chrystusa, jedynego Zbawiciela człowieka i całej ludzkości[23]. Ojciec Święty - Jan Paweł II zwraca uwagę, że należy głosić Credo, dbając o wierność Magisterium Kościoła, unikając wszelkich wypaczeń (CT 46, 59).

Kończąc dotychczasowe refleksje, trzeba krótko podsumować, że głównym czynnikiem (choć z pewnością nie jedynym) określającym sposób współczesnego przekazu wiary jest kultura dzisiejszego człowieka, nazwana masową, a także kulturą mass mediów. Głoszenie Ewangelii w tej cywilizacji nie jest łatwe, ale jak to zostało zaprezentowane w toku rozważań na pewno możliwe. Wymaga to na pierwszym miejscu podmiotowego podejścia do odbiorcy, zainteresowania jego osobą, sposobem odbioru świata, aktualnymi przeżyciami, problemami, zainteresowaniami. Ważne jest także zastosowanie odpowiedniego języka współczesnej kultury, aby wyrażać zrozumiale prawdy nieprzemijające i ciągle aktualne. Dla współczesnych apostołów nie powinno być to aż tak bardzo wymagające zadanie, gdyż już święty Paweł widział potrzebę stania się wszystkim dla wszystkich, aby pozyskać przynajmniej jednego.