Po zmianie granic w 1992 r. diecezja sandomierska liczyła około 720 tys. wiernych. Większość z nich zamieszkiwała w wioskach. W granicach diecezji znalazły się także ośrodki miejskie: Ostrowiec Świętokrzyski (liczący w 1997 r. 80150 mieszkańców), Stalowa Wola (71710), Tarnobrzeg (50907), Sandomierz (27129), Staszów (17077), Nisko (15734), Janów Lubelski (12141), Nowa Dęba (12108), Połaniec (9154). Nowym biskupem diecezjalnym został ks. prof. dr hab. Wacław Świerzawski, rektor Papieskiej Akademii Teologicznej w Krakowie.

Pod koniec 1992 r. diecezja obejmowała 223 parafie, w których posługiwało 437 księży diecezjalnych. Pracowało tu także 42 kapłanów zakonnych oraz przeszło 400 sióstr należących do 18 zgromadzeń. Duże znaczenie w dziele integrowania diecezji miało uruchomienie pełnego toku studiów w Wyższym Seminarium Duchownym w Sandomierzu, co nastąpiło w jesieni 1992 r. W rok później seminarium zostało afiliowane do Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. W październiku 1992 r. bp Wacław Świerzawski podjął także starania o erygowanie Instytutu Teologicznego im. bł. Wincentego Kadłubka przeznaczonego dla osób świeckich, zwłaszcza przygotowujących się do rozpoczęcia pracy katechetycznej. Zatwierdzenie Stolicy Apostolskiej Instytut uzyskał 23 lutego 1994 r. Jest on związany umową o współpracę z Wydziałem Teologicznym Papieskiej Akademii Teologicznej w Krakowie. W 1998 r. pierwszych 37 magistrów, osób świeckich, najczęściej katechetów opuściło mury uczelni. Ulepszeniu administracji diecezji miał także służyć nowy podział dekanalny wprowadzony 22 maja 1993 r. - liczba dekanatów wzrosła do 25. W 1999 roku utworzono dodatkowo 6 większych rejonów duszpasterskich.

Decyzja papieska o podniesieniu kościoła pw. Matki Bożej Królowej Polski w Stalowej Woli do godności konkatedry ogłoszona 28 stycznia 1993 r. była wyrazem docenienia roli tego miasta i w życiu religijnym diecezji. W Stalowej Woli istniała bowiem od 1990 r. filia Wydziału Nauk Społecznych KUL oraz silny ośrodek duszpasterski. W latach 1989-1992 rezydował tam także bp Edward Frankowski, sufragan diecezji przemyskiej. We wrześniu 1998 r. konkatedra uzyskała tytuł bazyliki mniejszej.

Jednym z dominujących problemów po zmianie granic diecezji były starania o odzyskanie budynków zabranych Kościołowi przez władze komunistyczne w okresie powojennym. Sprzyjające warunki do tego stwarzały przemiany polityczne w Polsce po roku 1989. Diecezja odzyskała kilka budynków w samym Sandomierzu, w których zlokalizowano ważne instytucje diecezjalne (m.in. Instytut Teologiczny, Dom Katolicki). Proces ten trwał kilka lat i wiązał się z podjęciem niezbędnych remontów, gdyż zwrócone budynki często znajdowały się w fatalnym stanie. Wielki wysiłek renowacyjny podjęto także w 1998 r. w związku z przygotowaniami do przyjazdu Ojca św. do Sandomierza.

Istotne znaczenie dla tworzącej swe struktury diecezji miały decyzje biskupa o erygowaniu instytucji i stowarzyszeń diecezjalnych. Jedną z pierwszych była Caritas Diecezji Sandomierskiej mająca swe centrum przy kościele Świętego Ducha w Sandomierzu (utworzona 15 września 1992 r.). Wkrótce powstało 5 stacji opieki prowadzonych przez Caritas w kilku ośrodkach diecezji. Organizacja ta koordynuje pomoc charytatywną i prowadzi także szeroko zakrojoną wakacyjną akcję letnią dla dzieci z rodzin ubogich. Godnym podkreślenia jest zaangażowanie w tę działalność licznego grona wolontariuszy. Biskup diecezjalny erygował także stowarzyszenia mające jednoczyć poszczególne stany: Katolickie Stowarzyszenie Młodzieży (3 maja 1993), Stowarzyszenie Rodzin Katolickich (1 października 1993) i Akcję Katolicką (8 września 1995 i 27 stycznia 1997). Przy katedrze sandomierskiej powołano 26 sierpnia 1993 r. ośrodek katechumenalny, w którym pracują siostry św. Jadwigi Królowej Służebnice Chrystusa Obecnego. Dla pogłębienia wiedzy religijnej wśród świeckich utworzono także Ludowe Uniwersytety Katolickie im. ks. Konstantego Michalskiego CM, który w czasie okupacji hitlerowskiej po zwolnieniu z obozu koncentracyjnego mieszkał w Sichowie i w domu biskupa Jana Kantego Lorka. Placówki te powstały w Staszowie, Modliborzycach, Nisku i Łagowie Opatowskim. W jesieni 1997 r. w Sandomierzu utworzono Katolickie Liceum Ogólnokształcące im. Świętej Jadwigi Królowej (od września 1999 r. istnieje tu także Gimnazjum). Cenną inicjatywą było erygowanie Katolickiego Domu Kultury "Arka" w Racławicach, przy którym rozwija swą działalność dziecięco-młodzieżowy zespół folklorystyczny. W Sandomierzu istnieje od 1905 r. Muzeum Diecezjalne w Domu Długosza gromadzące cenne zabytki sztuki kościelnej. Natomiast zaplecze dla organizowanych coraz częściej rekolekcji zamkniętych stanowi Diecezjalny Dom Rekolekcyjny w Radomyślu nad Sanem. Wydawnictwo Diecezjalne założone jeszcze w okresie międzywojennym stara się stworzyć wiernym możliwość kontaktu z książką religijną, szczególnie dbając o ofertę wydawniczą kierowaną do dzieci. Wypada też odnotować, że decyzją biskupa ordynariusza od 1 września 1994 r. na terenie diecezji ukazuje się sandomierska edycja tygodnika "Gość Niedzielny". Tu także mieści się redakcja kwartalnika "Anamnesis" Biuletynu Komisji ds. Kultu Konferencji Episkopatu Polski. Inicjatywą wykraczającą poza diecezję są Sandomierskie Dni Duszpasterskie organizowane od 1996 r. W ich toku podejmowane są problemy biblijne i liturgiczne.

Pomyślnie rozwijają się także inne instytucje mające ścisły związek z Kościołem. Większość z nich ma charakter dobroczynny. Są to: Dom Samotnej Matki w Ostrowcu Świętokrzyskim (erygowany 31 lipca 1992 r.), Schronisko im. św. Brata Alberta "Nasze Gospodarstwo" w Skoszynie, Schronisko dla bezdomnych mężczyzn w Stalowej Woli-Rozwadowie (1990) i Dom św. Brata Alberta dla kobiet w Gorzycach (1991).

Dla ujednolicenia zwyczajów kościelnych panujących w różnych częściach diecezji bp Wacław Świerzawski zwołał 9 października 1996 r. - w liturgiczną uroczystość patrona diecezji sandomierskiej bł. Wincentego Kadłubka - II Synod Diecezji Sandomierskiej. Odbywał się on pod hasłem "Ut unum sint" - "Aby byli jedno". Uchwały Synodu zostały zatwierdzone przez biskupa diecezjalnego 16 kwietnia 1999 r. w konkatedrze w Stalowej Woli. Zostały one po wydrukowaniu wręczone Ojcu Świętemu Janowi Pawłowi II w czasie jego wizyty w Sandomierzu 12 czerwca 1999 r.

Istotne znaczenie dla życia religijnego diecezji posiadają sanktuaria. W sanktuariach tych szczególnym kultem otaczane są: relikwie krzyża św. na Świętym Krzyżu i obrazy Matki Bożej Różańcowej - w Tarnobrzegu, Łaskawej - w Janowie Lubelskim, Bolesnej - w Sulisławicach i Radomyślu nad Sanem. Ponadto w sposób szczególny czczeni są: w Bielinach św. Wojciech i w Nisku św. Józef. Dwa ostatnie sanktuaria zostały erygowane w 1997 i 1998 r.