Jest to referat wygłoszony przez autora na Międzynarodowym Kongresie naukowym pt. „Wartość i dobro rodziny”, organizowanym z okazji X-lecia Instytutu Nauk o Rodzinie KUL w dniach 12-13 maja 2009 roku.

Wstęp

Na wstępie niniejszych rozważań należy zaznaczyć, że rodzina chrześcijańska nie tylko przynależy do Kościoła, ale sama jest Kościołem. Sobór Watykański II nazywa rodzinę Domowym Kościołem[1], a także Domowym sanktuarium Kościoła[2]. Współcześnie Kościół domowy rozumiany jest nie tylko jako zgromadzenie liturgiczne, lecz określa się tym mianem rodzinę w ścisłym tego słowa znaczeniu, przede wszystkim ojca, matkę i dzieci[3]. Rodzina chrześcijańska będąc kościołem w miniaturze, uczestniczy w funkcjach Kościoła Powszechnego[4]. Jedną z nich jest funkcja kapłańska, którą Kościół pełni poprzez kult liturgiczny[5]. Stanowiąc Domowe sanktuarium Kościoła, rodzina pełni rolę podstawowej wspólnoty liturgicznej, która nie tylko uczestniczy w liturgii Kościoła Powszechnego, ale ma również prawo do sprawowania liturgii domowej[6]. Trzeba bowiem pamietać, że obok liturgii Kościoła istnieje również liturgia rodzinna[7]. Przez liturgię domową, czy też liturgię Kościoła domowego rozumie się taką liturgię, która odbywa się w domu, i w której uczestniczy mała liczba osób[8].

Kult w rodzine sprawowany jest poprzez życie sakramentalne, modlitwę wspólną i indywidualną oraz przeżywanie roku liturgicznego[9].

Warto zatem zadać pytanie, jaki wpływ liturgia domowa wywiera na rozwój osobowy rodziny?. Odpowiedź, którą postaramy się zawrzeć w niniejszym artykule, opierać się będzie na trzech wątkach:[10]: wpływie sakramentów i sakramentaliów na rozwój rodziny (1), znaczeniu domowej modlitwy na rozwój rodziny (2), omówieniu roku liturgiczny jako elementu składowego rozwoju rodzinny (3).

I. Wpływ sakramentów i sakramentaliów na rozwój rodziny

Ważnymi momentami dla rozwoju rodziny jest przyjmowanie sakramentów świętych. Nie tylko dają one życie Boże poszczególnym członkom rodziny, ale przyczyniają się także do mocniejszej więzi z Bogiem całej wspólnoty domowej[11]. Równocześnie usposabiają wiernych do owocnego przyjęcia tej łaski i do oddania Bogu należnej Mu czci[12]. Osiągnięciu tego celu winna sprzyjać cała atmosfera domu rodzinnego, wiara i właściwe usposobienie wszystkich domowników[13]. Członkowie Domowego kościoła przyjmują prawie wszystkie sakramenty w ramach wspólnoty rodzinnej. Dlatego w pierwszej części wykładu omówione zostaną kolejne sakramenty[14]: chrzest, bierzmowanie, Eucharystia, sakrament Pokuty i Pojednania oraz małżeństwo. Będzie także mowa o sakramentaliach[15], czyli małych sakramentach[16].

1. Chrzest

Pierwszym etapem inicjacji chrześcijańskiej jest sakrament chrztu dorosłych i dzieci. W liturgii posoborowej w przygotowaniu do chrztu dorosłych szczególna odpowiedzialność spoczywa na członkach rodziny[17]. W Ogólnym Wprowadzeniu Obrzędów chrześcijańskiego wtajemniczenia dorosłych[18] podkreślona została odpowiedzialność ojca chrzestnego, który „jako przedstawiciel zarówno rodziny ochrzczonego, rozszerzonej w znaczeniu duchowym, jak i Kościoła ma wspierać rodziców w staraniu oto, by dziecko doszło do wyznawania wiary i wyrażało ją życiem”[19].

W obrzędzie chrztu dzieci rodzice odpowiedzialni są za chrzest, ale przede wszystkim za przygotowanie do niego, zwłaszcza, gdy istnieje zagrożenie życia dziecka. Wówczas celebracja sakramentu może mieć miejsce w domu prywatnym[20]. Podkreśla się obowiązek wychowania dzieci w Kościele domowym do dojrzewania w wierze i świadomego uczestniczenia w sakramentach Eucharystii[21] oraz bierzmowania[22].

2. Bierzmowanie

Drugim etapem inicjacji chrześcijańskiej jest sakrament bierzmowania[23], który udoskonala łaskę chrztu[24]. W Obrzędach Sakramentu Małżeństwa czytamy: „Katolicy, którzy jeszcze nie przyjęli sakramentu bierzmowania, przed zawarciem małżeństwa powinni go przyjąć, aby dopełnić wtajemniczenia chrześcijańskiego”[25]. Posoborowy obrzęd odnowionej liturgii bierzmowania mocno akcentuje wprowadzenie dzieci Kościoła domowego w życie chrześcijańskie i sakramentalne. Jest to obowiązek rodziców, który wyraża się, między innymi, w aktywnym uczestnictwie w celebracji sakramentów we wspólnocie Kościoła[26]. Tą wspólnotą jest przede wszystkim rodzina, czyli Kościół domowy będący reprezentantem ludu Bożego[27].

3. Eucharystia

Rodzina jest środowiskiem, w którym dokonuje się przygotowanie do niedzielnego zgromadzenia eucharystycznego. W trakcie Mszy świętej realizuje się spotkanie z Chrystusem i pogłębienie wspólnoty rodzinnej[28]. Równocześnie Kościół domowy jest miejscem umożliwiającym celebrowanie Eucharystii dla rodziny, z odpowiednimi przystosowaniami[29]. Jak pisze Władysław Nowak: „Spotkania rodzinne przy chorych lub starszych osobach, które nie wychodzą z domu i dlatego nigdy nie mogłyby uczestniczyć we Mszy świętej. W takich przypadkach dołączają się sąsiedzi i inni opiekujący się chorymi osobami. Podobnie można celebrować w małych grupach zgromadzonych na czuwaniu przy zmarłym, bądź też z powodu jakiejś szczególnej okazji religijnej”[30].

Mszy świętej nie sprawuje się z reguły w domu rodzinnym, niemniej jest on miejscem, w którym powinno dokonywać się praktyczne przygotowanie do niedzielnej Eucharystii.

4.Sakrament Pokuty i Pojednania w rodzinie

Ważną rolę w procesie rozwoju rodziny odgrywa sakrament Pokuty i Pojednania. Uczestniczenie w tym sakramencie we wspólnocie rodzinnej jest niezmiernie wychowawcze, zarówno dla dzieci, jak i dla rodziców. Oboje rodzice mogą pomóc dziecku w przygotowaniu się do przyjęcia tego sakramentu, zwłaszcza w zrobieniu rachunku sumienia. Rzeczą niezwykle ważną jest przepraszanie się małżonków na oczach całej rodziny. Dzieci winny przepraszać swoich rodziców i odwrotnie, jeśli rodzice popełnili wobec swych latorośli błąd lub wyrządzili im krzywdę (por. Kor 3,19-21). I wreszcie, wszyscy razem przepraszają Boga jako wspólnota rodzinna[31].

Wymiar wspólnotowy grzechu i pojednania w rodzinie podkreślony został w publikacji Obrzędy Pokuty dostosowane do diecezji polskich[32]. Wspomina także o tym Jan Paweł II:

Sprawowanie tego sakramentu nabiera szczególnego znaczenia dla życia rodzinnego: odkrycie w duchu wiary tego, jak grzech sprzeciwia się nie tylko przymierzu z Bogiem, ale i przymierzu małżeńskiemu oraz komunii rodzinnej, prowadzi małżonków i wszystkich członków rodziny do spotkania Boga „bogatego w miłosierdzie”, który rozszerzając swą miłość potężniejszą niż grzech, odbudowuje i udoskonala przymierze małżeńskie i komunię rodzinną[33].

Z sakramentu Pokuty i Pojednania rodzina winna korzystać w ciągu tygodnia, nie zaś w niedzielę. Dzień Pański bowiem nie ma charakteru pokutnego i odznaczać się musi atmosferą wielkanocnej radości[34].

5. Sakrament małżeństwa

Przysięga małżeńska, zawarta między małżonkami, jest symbolem jedności Chrystusa z Kościołem[35]. Małżonkowie - rodzina - przez przyjęcie tego sakramentu otrzymują specjalne błogosławieństwo Boże[36]. W liturgii sakramentu małżeństwa wszelkie modlitwy odnoszą się do przyszłej rodziny powstałej i opartej na wspólnocie życia. W ten sposób dom rodzinny staje się wspólnotą łaski i modlitwy[37].

5. Sakramentalia (małe sakramenty)

Na tak zwane małe sakramenty składają się poświęcenia i błogosławieństwa[38]. Niektóre z nich mogą być sprawowane przez ludzi świeckich[39]. Takie prawo w Kościele domowym przysługuje rodzicom. Oni są właściwymi liturgami domowego sanktuarium. W sakramentaliach sprawowanych w domu powinni uczestniczyć wszyscy członkowie rodziny, gdyż celebracja wspólnotowa stwarza okazję do jej osobowego rozwoju[40].

II. Znaczenie modlitwy w rozwoju rodziny

Zasadniczym elementem w liturgii domowej jest modlitwa.[41], torująca drogę ku rozwojowi w rodzinie[42]. Kościół domowy sprawuje kult głównie poprzez: modlitwę wspólną i indywidualną, rodzinny różaniec oraz Liturgię Godzin[43].

1. Modlitwa wspólna i indywidualna

Małżonkowie, dzięki sakramentalności ich wspólnoty, uczestniczą w szczególny sposób w kapłaństwie powszechnym wiernych. Rodzina ma nie tylko prawo, ale i obowiązek wspólnej modlitwy, który wypływa z istoty sakramentu małżeństwa, uobecniającego realizację miłości Chrystusa do Kościoła.

Modlitwa małżeńska przechodzi w modlitwę rodzinną, gdy włączają się w nią dzieci. W Domowym sanktuarium modlitwa rodzinna przybiera różne formy. Jest to przede wszystkim modlitwa wspólna męża, żony i dzieci. Jan Paweł II w adhortacji apostolskiej Familiaris Consortio pisze, że swoją treść modlitwa ta winna czerpać:

z samego życia rodzinnego, które we wszystkich i rozmaitych okolicznościach jest pojmowane jako powołanie Boże i aktualizowane jako synowska odpowiedź na Jego wezwanie: radości i bóle, nadzieje i smutki, narodziny i rocznice urodzin, rocznice ślubu rodziców, wyjazdy, rozłąka i powroty, dokonywanie ważnych i trudnych wyborów, czy śmierć drogich osób[44].

Rodzice, na mocy godności i misji kapłańskiej, są pierwszymi nauczycielami modlitwy dla swoich dzieci, mają obowiązek wprowadzać je stopniowo w tajemnice odkrywania Boga oraz nauczenia osobistej rozmowy z Nim[45]. Ważną rolę w tej misji odgrywa przykład osobisty i żywe świadectwo ojca i matki. Zadaniem rodziców jest wpajanie dzieciom zasad modlitwy, poczynając od najprostszych aktów uwielbienia i dziękczynienia Bogu, do osobowego z Nim spotkania. Papież pisze dalej: „modlitwa stanowi istotną część życia chrześcijańskiego, nie jest ona ucieczką od codziennych obowiązków, lecz dla rodziny chrześcijańskiej stanowi jeszcze większą zachętę do podejmowania i wypełniania wszystkich swoich odpowiedzialnych zadań”[46].

2. Modlitwa różańcowa w rodzinie

W liście apostolskim o Różańcu Świętym Rosarium Virginis Mariae[47] Jan Paweł II stwierdza:

różaniec zawsze był modlitwą rodziny i za rodzinę. W przeszłości modlitwa ta była szczególnie droga rodzinom chrześcijańskim i sprzyjała jej jedności. Należy zadbać, by nie roztrwonić tego cennego dziedzictwa. Trzeba powrócić do modlitwy w rodzinie i do modlitwy za rodziny, wykorzystując nadal tę formę modlitwy. Rodzina, która modli się zjednoczona, zjednoczona pozostaje[48].

Ojciec Święty podkreśla także korzyści płynące z tej modlitwy: „kierując wzrok na Jezusa, poszczególni jej członkowie odzyskują na nowo również zdolność patrzenia sobie w oczy, by porozumiewać się, okazywać solidarność, wzajemnie sobie przebaczać, by żyć z przymierzem miłości odnowionym przez Ducha Bożego”[49].

Modlitwa różańcowa niesie pomoc duchową rodzicom w wychowaniu dzieci[50]. „Modlitwa różańcowa za dzieci- pisze Papież - a bardziej jeszcze z dziećmi, która wychowuje od najmłodszych lat do tego codziennego momentu <> całej rodziny z pewnością nie jest rozwiązaniem wszelkich problemów, ale stanowi pomoc - duchową, której nie należy lekceważy”[51]. Dlatego właśnie rodzina winna na nowo podjąć odmawianie różańca we wspólnocie, dzięki czemu wprowadzone zostaną nowe obrazy i treści w ich życie[52]. W ten sposób powróci do domu rodzinnego obraz Odkupiciela z kart Ewangelii i obraz Jego Najświętszej Matki[53]. „Rodzina, która odmawia razem różaniec, odtwarza poniekąd klimat domu w Nazarecie. Jezusa stawia się w centrum, dzieli się z Nim radości i cierpienia, w jego ręce wkłada się potrzeby, projekty, od Niego czerpie się nadzieję i siłę na drogę”[54] - czytamy dalej w cytowanym wcześniej liście apostolskim.

3. Liturgia Godzin celebrowana we wspólnocie rodzinnej

Papież Paweł VI w adhortacji Marialis cultus uczy, że stosownie do wytycznych podanych przez Sobór Watykański II, rodzinę zalicza się do tych grup, którym przystoi wspólne sprawowanie Liturgii Godzin[55]: „Jest rzeczą pożyteczną [...] by rodzina, jakby domowy przybytek Kościoła, nie tylko zanosiła do Boga wspólne modlitwy, lecz odmawiała również wedle możliwości pewne części Liturgii Godzin, by przez to ściślej włączyć się w Kościół[56]. Sobór zachęca ludzi świeckich, gromadzących się we wspólnocie z apostolskich lub innych powodów, do wypełnienia obowiązku wspólnej modlitwy Kościoła przez odmówienie choćby części Liturgii Godzin[57].

Istotnym potwierdzeniem zastosowania omawianej modlitwyw rodzinie jest zachęta Ogólnego Wprowadzenia do Liturgii Godzin,w którym sformułowany został następujący postulat: „wypada wreszcie, by w rodzinie, która jest domowym sanktuarium Kościoła, nie poprzestawano na wspólnych modlitwach, ale także, w miarę możności, odmawiano jakąś część Liturgii Godzin, zespalając się w ten sposób tym ściślej z całym Kościołem”[58].

W dalszej części adhortacji czytamy: „by przez to ściślej włączyć się w Kościół. Zatem nie należy niczego pomijać, by ta wyraźna norma działania w coraz większej mierze i z radością była stosowana w rodzinach chrześcijańskich”[59]. Warto także podkreślić, że w Liturgii Godzin, zwłaszcza w Jutrzni i Nieszporach, tematyka rodzinna powraca dosyć często. Temat rodziny nie pojawia się w Adwencie, raz zjawia się w okresie Narodzenia Pańskiego - raz w Jutrzni i siedem razy w Nieszporach;w Wielkim Poście w Jutrzni trzy razy; w paschalnym nigdy, w okresie zwykłym sześć razy[60].

III. Wpływ roku liturgicznego na rozwój rodziny

Zasadniczy wpływ na rozwój rodziny mają poszczególne okresy roku kościelnego, przeżywane we wspólnocie domowej poprzez sprawowanie liturgii familijnej. Kolejne wydarzenia liturgiczne są czasem, kiedy rodzina wprowadza do swojego domu Chrystusa[61]. Akcentowanie w domowej liturgii poszczególnych cyklów roku liturgicznego, świąt i niedziel, przyczynia się do głębszego zrozumienia obrzędów liturgicznych, treści teologicznych, co razem wzięte przyczynia się do rozwoju rodziny[62]. Godne przeżycie poszczególnych okresów liturgicznych, podejmowanie praktyk związanych z nimi, może wpłynąć pozytywnie na pogłębienie wiary i rozwój życia sakramentalnego poszczególnych członków Kościoła domowego[63].

W naszych rozważań skupimy się na następujacych okresach roku liturgicznego: misterium Wcielenia, czas paschalny i okres w ciągu roku. Powiemy również o udziale rodziny w niedzielnej Eucharystii oraz obchodach rocznic rodzinnych.

1.Okres Wcielenia przeżywany w rodzinie

Na rozwój rodziny znaczny wpływ wywiera owocne przeżycie okresu Wcielenia. W odpowiednim przygotowaniu do Narodzenia Pańskiego członkom Kościoła domowego pomagają podejmowane w tym czasie praktyki religijne.

2. Okres Paschalny we wspólnocie rodzinnej

Istotnym czynnikiem rozwoju rodziny jest czas przygotowania paschalnego członków Kościoła domowego. Jest to okres ważny, zmuszający do refleksji nad życiem rodzinnym i poprawy tego, co może niszczyć i psuć dobre relacje panujące w tym środowisku. W tej refleksji pomagają członkom rodziny czyny pokutne. Poprzez spełnianie tych praktyk, rodzina może wiele zmienić w swoim życiu i umocnić dobre relacje. Zakończeniem Wielkiego Postu jest Święte Triduum Paschalne, w obchód którego Kościół domowy winien włączyć się poprzez udział w bogatej liturgii parafialnej, jak również przez sprawowanie liturgii domowej[64].

Okres Wielkanocny jest czasem szczególnej radości ze Zmartwychwstania Chrystusa, co uwidacznione jest w zwyczajach i obrzędach rodzinnych. Warto wymienić chociażby niektóre z nich, na przykład: udział w rezurekcji - porannej Mszy świętej oznajmiającej zmartwychwstanie Chrystusa, uroczyste śniadanie wielkanocne gromadzące przy wspólnym stole całą rodzinę, a poprzedzone dzieleniem się poświęconym jajkiem.

3. Okres zwykły w liturgii domowej

W Okresie Zwykłym nie czci się konkretnych aspektów tajemnic Chrystusa[65]. W tym czasie wspomina się raczej tajemnicę Zbawiciela w całej pełni[66]. Jest to ważny czas w życiu Kościoła domowego. Dlatego powinien być wykorzystany na poznanie nauki Chrystusa i budowanie Królestwa Bożego[67]. W Kościele domowym realizowane jest to poprzez codzienną modlitwę rodzinną, czytanie Pisma świętego oraz nabożeństwa[68]. Nie wolno zapominać o wspólnym i pełnym uczestnictwie członków rodziny w niedzielnej Mszy świętej[69], która jest podstawą i rdzeniem całego roku liturgicznego[70].

4. Niedziela dniem Kościoła domowego

Świętowanie niedzieli w Kościele domowym rozpoczyna się w sobotę wieczorem. Sobotnie popołudnie, spędzone w gronie rodzinnym, winno być wolne od ciężkich prac[71]. Niedziela również nie może służyć odrabianiu zaległych prac, na które nie wystarcza czasu w ciągu tygodnia. Należy zwracać uwagę, by w niedzielę mieszkanie było czyste, a sprzątanie zawsze kończyło się w sobotę po południu[72]. Świętowanie niedzieli w Kościele domowym rozpoczyna się, jak zostało wspomniane, w sobotę wieczorem i obejmuje, oprócz przygotowania zewnętrznego, także przygotowanie wewnętrzne do godnego uczestnictwa w niedzielnej Mszy świętej[73]. Jest ona - jak uczy Jan Paweł II - sercem niedzieli. „W dniu Pańskim porzućcie wszystko - czytamy w Didaskaliach apostolskich (II, 59,2-3) - i spieszcie, nie zwlekając, na swoje zgromadzenie, bo przez nie oddajecie chwałę Bogu”[74]. Jeśli Eucharystia jest sercem niedzieli, to sercem Kościoła domowego jest uczestniczenie w niej[75]. Sobotni wieczór winien stać się przygotowaniem do niedzielnej Eucharystii przez lekturę Pisma Świętego. Domownicy winni zapoznać się z tekstami czytań niedzielnych[76]. Jan Paweł II we wspomnianym już liście apostolskim Dies Domini odnosi się ze szczególną estymą do tych inicjatyw „przez które wspólnoty parafialne, angażując wszystkich uczestników Eucharystii - kapłana, służbę liturgiczną i wiernych - już w ciągu tygodnia przygotowują niedzielną liturgię, rozważając słowo Boże, zanim jeszcze zostanie wygłoszone”[77]. Dla wielu rodzin stosownym czasem na czytanie Pisma Świętego jest pora wieczorna w sobotę[78]. Proklamowanie Biblii stanowi swoistą liturgię domową, niejednokrotnie też Słowo Boże przemienia rodzinę, przyczyniając się do jej rozwoju[79]. Papież Polak apeluje: „Trochę czasu przeznaczyć w przeddzień niedzieli [...] na katechezę, która przygotuje serca chrześcijan na przyjęcie samego daru”[80].

Ponieważ Msza święta jest Ofiarą, należy uświadomić sobie dar serca, który zostanie złożony w czasie Eucharystii, jak również zrozumieć sens ofiary na tacę. Rodzice przy tej okazji powinni wyjaśnić dzieciom cel i przeznaczenie tego materialnego daru. Członkowie rodziny zobowiązani są do podjęcia intencji modlitwy, przemyślenia, o co chcą się modlić podczas tej Ofiary oraz kto z nich przyjmie Komunię świętą[81].

Niedzielna Msza święta nie tylko przybliża członków rodziny do Boga, ale równocześnie ma charakter formacyjny, gdyż dzieci uczestniczące w niej od najmłodszych lat wraz z rodzicami przyjmują wiele dobra, co niewątpliwie zaowocuje w ich przyszłym życiu religijnym.

Trzeba również pamiętać, że niedziela jest dniem radości, odpoczynku po całotygodniowej pracy, jak również czasem solidarności rodzinnej. Jeśli zatem rodzina przeżywa Dzień Pański w takim duchu, wpływa to pozytywnie na budowanie więzów wspólnotowych i tworzenie głębokich relacji między członkami Kościoła domowego[82]. Eucharystia jest więc źródłem małżeństwa chrześcijańskiego i rodziny. W niej stale się odnawia i ożywia wspólnota rodzinna, w niej znajduje korzenie, z których wyrasta[83].

5. Obchody rocznic rodzinnych

Do liturgii domowej winny być włączone także różne rocznice rodzinne, jak na przykład rocznica ślubu, narodzin i chrztu dziecka, pogrzeb. Przez uczestnictwo w tych wydarzeniach umacnia się więź i obrzędowość rodzinna, która ma wpływ na rozwój osobowy Kościoła domowego[84].

Szczególną troską należy otoczyć święta rodzinne, upamiętniać ważniejsze wydarzenia z życia rodziny, nadając im charakter religijny. Nie wolno wspomnianych uroczystości profanować przez przeżywanie ich w sposób czysto laicki[85].

.Chrześcijańska rodzina winna zachowywać i obchodzić wszystkie rocznice w roku kościelnym. Każda obchodzona rocznica bądź inna okoliczność religijna przeżywana w domu zdobyła swoją indywidualność w ciągu wieków, jej kształt został uformowany przez włączanie narastających w czasie praktyk i zwyczajów religijnych[86].

Zakończenie

1. Duża znaczenie dla rozwoju osobowego Kościoła domowego mają rodzice. To oni powinni motywować i zachęcać swoje dzieci do udziału w liturgii rodzinnej, jak również angażować je w przygotowanie i przeprowadzenie określonych nabożeństw domowych. Dzieci widząc rodziców systematycznie praktykujących, stają się z czasem ich naśladowcami, co może być pomocne w rozwoju osobowym rodziny[87].

2. Sprawowana przez Kościół domowy liturgia rodzinna winna być oparta o pełne i świadome uczestnictwo w sakramentach, szczególnie inicjacji chrześcijańskiej, Pokuty i Pojednania, Eucharystii oraz małżeństwa. To dzięki tym sakramentom zaczyna się nowe życie w rodzinie i następuje jej prawdziwy rozwój[88].

3. Znaczącą rolę w budowaniu relacji osobowych w rodzinie należy przypisać sakramentaliom. Zostały one ustanowione przez Kościół, aby w określonych okolicznościach życie rodzinne mogło się dzięki nim rozwijać i być wzbogacone duchowo[89].

4. Modlitwa rodzinna posiada znaczenie niemalże liturgiczne. Przede wszystkim obowiązek modlitwy spoczywa na samych rodzicach, następnie winni oni wprowadzać w nią swoje dzieci. Modlitwa rodzinna, dzięki sakramentalnemu charakterowi małżeństwa, przybiera formę codziennej liturgii ogniska domowego, a rodzice pełnią w niej rolę kapłana, dlatego mają za zadanie nie tyle jej asystować, co przewodniczyć. Dzieci powinny czynnie uczestniczyć w tej domowej liturgii oddawania czci Bogu. Przedmiotem szczególnej zachęty jest modlitwa wieczorna, gdyż jest ona okazją do wyjaśniania i niwelowania urazów i barier narosłych w ciągu dnia między mężem a żoną, czy między rodzicami a dziećmi.

5. Wspólna modlitwa małżonków, wzbogacona uczestnictwem dzieci, czyni rodzinę szkołą modlitwy. Rodzice są duchowymi przewodnikami zarówno dla siebie, jak i dla swoich dzieci. Należy też zachęcać rodziny do modlitw przed i po posiłku. Nade wszystko istnieje konieczność docenienia modlitwy różańcowej i Liturgii godzin[90]. Są to wskazania soborowe, wierne tradycji kościelnej i odnowionej liturgii domowej[91].

6. Pielęgnowanie w rodzinie obchodów związanych z rokiem liturgicznym stwarza szansę utrzymania większego związku wartości rodzinnych z wartościami religijnymi[92], co w konsekwencji prowadzi do rozwoju rodziny chrześcijańskiej. Pamięć w rodzinie o uroczystościach i świętach roku liturgicznego nie tylko przypomina o ważnych wydarzeniach historiozbawczych, ale jednoczy Kościół domowy zKościołem Powszechnym[93]. Istotne jest, aby rodzinie towarzyszyła wiedza o treściach kryjących się w obchodach roku liturgicznego.

7. Szczególną wagę rodzina winna przywiązywać do niedzielnej Mszy świętej, gdyż jest ona źródłem miłości rodzinnej. Osłabienie czy też zaniechanie uczestnictwa w niedzielnej Eucharystii oraz zaniedbanie Komunii świętej prowadzi do zahamowania więzi religijno-moralnych istniejących w rodzinie, co w konsekwencji może być przyczyną rozbicia rodziny[94].

[1] Konstytucja dogmatyczna o Kościele Lumen gentium (odtąd skrót KK) 1964, nr 11, w: Sobór Watykański II, Konstytucje, Dekrety, Deklaracje, Poznań 1967.

[2] Dekret o apostolstwie świeckich Apostolicam actuositatem (odtąd skrót DA), 1965, nr 11, w: Sobór Watykański II, Konstytucje, Dekrety, Deklaracje, Poznań 1967.

[3] Por. F. von Betz, Die Familie als Kirche im kleinen, w: Plantare Aufsatze, herausg. H. Aufderbeck, Leipzig 1966, s. 231-237.

[4] Należą do nich: funkcja kapłańska, prorocka i królewska.

[5] Por. B. Cieplińska, Liturgia Kościoła domowego w roku kościelnym jako przygotowanie do Eucharystii, (maszynopis pracy magisterskiej znajduje się w Bibliotece Instytutu Teologicznego w Sandomierzu), Sandomierz 1999, s. 114.

[6] Wczesne celebracje były domowymi liturgiami. Są one eklezjalne, tak jak cały Kościół gromadzący i znajdujący się w takim domu na liturgii. Por. W. Nowak, Zarys liturgii Kościoła domowego, Olsztyn 2000, s. 9.

[7] Przewodnikami w tej liturgii mogą być, oprócz Rytuału rodzinnego J. Wysockiego, ukazujące się w wydawnictwach różnorodne modlitewniki dla rodzin.

[8] Por. W. Nowak, dz. cyt., 9.

[9] Por. Cz. Murawski, Teologia małżeństwa i rodziny w nauczaniu biskupów polskich 1945-1980, Sandomierz 1988, s. 197.

[10] Z pewnością można by było uwzględnić jeszcze następujące zagadnienia: celebracja błogosławieństw związanych z życiem w rodzinie, nabożeństwa ludowe, modele czytania Pisma świętego w Kościele domowym, Maryja, Matka Pana Królową Kościoła domowegoitp. Jednakże poszerzenie tego referatu o powyższe treści przekraczałoby możliwości czasowe. Zob. W. Nowak, Zarys liturgii Kościoła domowego, Olsztyn 2000.

[11] Por. Cz. Murawski, dz. cyt., s. 198.

[12] Por. Konstytucja o liturgii świętej Sacrosanctum Concilium (odtąd skrót KL), 1963 nr 59, w: Sobór Watykański II, Konstytucje, Dekrety, Deklaracje, Poznań 1967.

[13] Por. J. Wysocki, Rytuał rodzinny, Włocławek 1999, s. 466.

[14] Świadomie pominięto dwa pozostałe sakramenty, gdyż ich rola w liturgii domowej jest mniej znacząca.

[15] Szerzej na ten temat zob. K. Matwiejuk, Sakramentalia, w: Leksykon Teologii Pastoralnej, red. R. Kamiński; R. Przygoda; M. Fijałkowski, Lublin 2006, s. 767-769.

[16] Nazwa pochodzi od F. X. Weisera.

[17] Por. W. Nowak, dz. cyt., s. 26.

[18] Obrzędy chrześcijańskiego wtajemniczenia dorosłych (odtąd skrót OCD), Katowice 1988.

[19] Por. OCD, nr 8; zob. M. Staneta, Przygotowanie rodzin wierzących przed udzieleniem chrztu dzieciom, AK 88: 1977, s. 227-229.

[20] Por. W. Nowak, dz. cyt., s. 27.

[21] Szczególnie wskazane jest, aby rodzice, wespół z kapłanem, przygotowywali dziecko do pierwszej Komunii świętej, a później wprowadzali je w życie wiary przez kształtowanie właściwej postawy moralnej. Należy dążyć do tego, aby przed bierzmowaniem dziecka cała rodzina brała udział w nowennie do Ducha Świętego. Zaś w dniu przyjęcia tego sakramentu, po powrocie do domu, powinna klęknąć do modlitwy w intencji bierzmowanego i cały dzień spędzić w Bożym nastroju.

[22] Por. B. Nadolski, Odnowa liturgii a rodzina, AK 78:1972, s. 477-478.

[23] Por. La confirmation. Que dire? Que faire?, Lyon 1972, s. 61.

[24] Por. W. Nowak, dz. cyt., s. 27.

[25] Obrzędy Sakramentu Małżeństwa dostosowane do zwyczajów diecezji polskich (Odtąd skrót OSM), Katowice 1996, nr 18.

[26] Por. OCD, nr 3.

[27] Tamże, nr 4.

[28] Por. R. Kamiński, Parafia ośrodkiem ewangelizacji,„Wiadomości Diecezjalne Podlaskie”, 44: 1975, s. 272-285.

[29] Por. Soborowa reforma kładła nacisk na czynne i pobożne uczestnictwo wiernych w sprawowanych obrzędach. Wiązała się z uproszczeniem dotychczasowych rytuałów i dostosowaniem ich do miejscowych warunków. Papież Paweł VI w dokumencie z 1969 roku wprowadził nowy porządek odprawiania Mszy świętej, w: http://liturgia.wiara.pl/index.php?grupa=6&art=1077701061&dzi=1115658719 (20 kwietnia 2009 roku).

[30] Cyt za: W. Nowak, dz. cyt., s. 27-28.

[31] Por. Cz. Murawski, dz. cyt., s. 221.

[32] Zob. Obrzędy Pokuty dostosowane do diecezji polskich, Katowice 1996, nr 5 (odtąd skrót OP).

[33] Jan Paweł II, Adhortacja Apostolska Familiaris Consortio o zadaniach rodziny chrześcijańskiej w dzisiejszym świecie (odtąd skrót FC), Częstochowa 1982, nr 58.

[34] Por. J. Wysocki, dz. cyt., s. 492.

[35] Por. W. Nowak, dz. cyt., s. 28.

[36] OSM, nr 35.

[37] Por. W. Nowak, dz. cyt., s. 28.

[38] Chodzi o poświęcenia i błogosławieństwa zwierząt, miejsc, przedmiotów kultu lub użytku codziennego oraz procesje i pielgrzymki, zob. J. Wysocki, dz. cyt. s. 541.

[39] Por KL, nr 79.

[40] Por. J. Wysocki, dz. cyt., s. 542.

[41] Konstytucja duszpasterska o Kościele w świecie współczesnym Gaudium et spes (odtąd skrót KDK) 1965, w: Sobór Watykański II, Konstytucje, Dekrety, Deklaracje, Poznań 1967, nr 48.

[42] Por. Cz. Murawski, dz. cyt., s. 202.

[43] Por. tamże, s. 197.

[44] FC, nr 59.

[45] Tamże, nr 60.

[46] FC, nr 62.

[47] Dokument ten ukazał się 16 października 2002 roku.

[48] Jan Paweł II, List apostolski Rosarium Virginis Mariae o Różańcu Świętym (odtąd skrót RVM), Sandomierz 2002, nr 41.

[49] Tamże.

[50] Por. Cz. Murawski, dz. cyt., 208.

[51] RVM, nr 42.

[52] Por. Cz. Murawski, dz. cyt., 208.

[53] Por. tamże, s. 209.

[54] RVM, nr 41.

[55] Por. W. Nowak, dz. cyt., 31.

[56] Por. Paweł VI, Adhortacja apostolska Marialis cultus (odtąd skrót MC), 1974, w: Matka Odkupiciela Matką Kościoła (Dokumenty), red. A. Wieczorek Warszawa 1990, nr 53.

[57] Por. W. Nowak, dz. cyt., s. 31.

[58] Ogólne Wprowadzenie do Liturgii Godzin (odtąd skrót OWLG), Poznań 1992, nr 27.

[59] MC, 53.

[60] Por. W. Nowak, dz. cyt., s. 33.

[61] Por. G. Staszczak, Pobożność ludowa Kościoła domowego w roku liturgicznym (maszynopis pracy magisterskiej znajdujący się w Bibliotece Wyższego Seminarium Duchownego w Sandomierzu), Lublin 2009 s.178.

[62] Por. B. Cieplińska, dz. cyt., s. 116.

[63] Por. G. Staszczak, dz. cyt., s. 178.

[64] Por. tamże, s.179-180.

[65] Por. J. Usiądek, A. Sieradzki, Rok liturgiczny w rodzinie (Tradycja i obrzędy), Olsztyn 1998 s. 53.

[66] Por. W. Markiewicz, Rok liturgiczny przeżywany w rodzinie chrześcijańskiej (maszynopis pracy dyplomowej znajdujący się w Bibliotece Instytutu Teologicznego w Sandomierzu), Sandomierz 1997 s. 34.

[67] Por. D. Pastuszyńska, Rok liturgiczny przeżywany w rodzinie (maszynopis pracy magisterskiej znajdujący się w Bibliotece Instytutu Teologicznego w Sandomierzu), Sandomierz 2002 s. 55.

[68] W okresie zwykłym w Kościele domowym szczególnie winno się pamiętać o miesiącach poświęconych Matce Bożej i Sercu Jezusowemu. Ważne miejsce zajmują też święta narodowe, np. uroczystość Królowej Polski, sierpień - rocznica powstania warszawskiego, 11 listopada - rocznica odzyskania niepodległości. Tak przeżywany czas zwykły roku liturgicznego stanie się dla wszystkich członków rodziny czasem wzrastania w łasce Bożej. Por. W. Nowak, dz. cyt., s. 83.

[69] Por. tamże, s. 55.

[70] Por. tamże, s. 57.

[71] Por. tamże, s. 58.

[72] Por. tamże, s. 70.

[73] Por. tamże.

[74] Jan Paweł II, List apostolski Dies Domini (odtąd skrót DD), Poznań 1998,nr 46.

[75] Por. W. Nowak, dz. cyt., s. 65.

[76] Por. Cz. Murawski, dz. cyt., s. 220.

[77] Por. DD, nr 40.

[78] Por. R. Kamiński, Metody czytania Pisma świętego w Kościele domowym i małych grupach religijnych, „Homo Dei” (odtąd skrót HD), 69: 1990, nr 2-4, s. 237, 246.

[79] W. Nowak, dz. cyt., s. 60.

[80] DD, nr 52.

[81] Por. tamże, s. 220-221.

[82] Por. tamże, s. 181.

[83] FC, 57.

[84] Por. Cz. Murawski, dz. cyt., s. 237.

[85] Por. tamże, s. 237.

[86] Por. F. Adamski (red.), Miłość - małżeństwo - rodzina,Kraków 1981, s. 449.

[87] Por. G. Staszczak, dz. cyt., s. 182.

[88] Por. Cz. Murawski, Obecność Chrystusa w małżeństwie i rodzinie, w: Diligis Me? Pasce, red. S. Czerwik, M. Mierzwa, Sandomierz 1999, t. I, s. 705.

[89] Por. Obrzędy błogosławieństw (dostosowane do zwyczajów diecezji polskich), Katowice 1994, t. I, nr 41.

[90] Por. Cz. Murawski, dz. cyt., s. 202.

[91] Por. J. Wysocki, dz. cyt., s.7.

[92] Por B. Cieplińska, Domowy Kościół - Przeżywanie roku liturgicznego w rodzinie (maszynopis pracy dyplomowej znajduje się w Bibliotece Instytutu Teologicznego w Sandomierzu ), Sandomierz 1996, s. 45.

[93] Por. tamże, s. 45.

[94] Por. Cz. Murawski, dz. cyt. s. 712.