Wstęp

W teologii liturgii posoborowej pojawiły się dwa pojęcia greckie: katabasis (uświęcenie) i anabasis (uwielbienie). Stanowią one istotę liturgii, bowiem na nich opiera się definicja liturgii według Soboru Watykańskiego II (zob. KL 7). Sobór ten miał charakter komunikacyjny[1], i takie znamię nadał teologii posoborowej, w tym również liturgii[2]. Niemożliwe jest dziś w liturgii pomijanie zjawiska komunikacji. Komunikacja w liturgii[3], to zstępowanie Boga do ludzi w celu uświęcenia (aspekt katabatyczny) człowieka. Wtedy Bóg staje się Komunikatorem (Nadawcą) zbawczego orędzia. Komunikacja liturgiczna to również wstępowanie człowieka ku Bogurozumia­ne jako wielbienie Go (aspekt anabatyczny)[4]. Wtedy człowiek jako uczestnik liturgii staje się odbiorcą komunikowanego zbawczego przesłania.

W Konstytucji o świętej liturgii (KL 7) znajdujemy stwierdzenie: „Rzeczywiście, w tak wielkim dziele, przez które Bóg otrzymuje doskonałą chwałę a ludzie uświęcenie, Chrystus zawsze przyłącza do sie­bie Kościół, swoją Oblubienicę umiłowaną, która wzywa swego Pana i przez Niego oddaje cześć Ojcu wiecznemu”. Te dwa aspekty występują wyraźnie w każdym akcie liturgicz­nym[5].

Katabasis i anabasis - jak zauważył B. Nadolski - są ze sobą ściśle zespolone i wzajemnie się przenikają[6]. Bowiem połączenie ujęcia katabatycznego i anabatycznego daje podstawę do ko­munikacji brewiarzowej. Przez Modlitwę Godzin nawiązuje się komunikacja pomiędzy Bogiem i ludźmi (por. Ogólne Wprowadzenie do Liturgii Godzin[7] 14), gdyż „Bóg przemawia do swego ludu (…), a lud odpowiada Bogu śpiewem i modlitwą” (KL 33). Stąd Oficjum brewiarzowe jest wydarzeniem komunikacyjnym[8]. Liturgia Godzin, sprawowana wspólnie, czy odmawiana indywidualnie pozostaje w swej istocie komunikacją pomiędzy Bogiem a człowiekiem” (por. OWLG 33).

Autor niniejszego artykułu zajmuje się procesem komunikacji interpersonalnej[9] w Liturgii Godzin w wymiarze wertykalnym: Bóg - człowiek, ze świadomością pominięcia wymiaru horyzontalnego: człowiek- człowiek [10]. Warto zapytać w jaki sposób dochodzi do komunikacji pomiędzy Bogiem a człowiekiem w Liturgii uświęcenia czasu? (temat wydaje się być nie tylko interesujący, ale aktualny). By odpowiedzieć na powyższe pytanie, w niniejszym studium uwzględniono dwa aspekty komunikacji brewiarzowej. W pierwszym rozdziale przedstawiono wymiar uświęcający komunikacji brewiarzowej (1), a w drugim aspekt kultyczny komunikacji brewiarzowej (2).

I. Uświęcający charakter komunikacji brewiarzowej

Specyfiką Liturgii Godzin jest uświęcenie (inaczej jest nazywana: Liturgią uświęcenia czasu). Liturgia ta jest tak ułożona, aby uświęcić ludzką działalność i wszystkie pory dnia i nocy (por. KL 79; KL 88; OWLG 10-11). Uświęcenie to ma swoje źródło w uobecnianiu wydarzeń zbawczych i w modlitwie Kościoła zanoszonej przez Chrystusa do Ojca[11]. „Jako modlitwa określonych pór dnia, modlitwa Kościoła tym się odznacza i do tego zmierza, aby przeżywany czas z jego szczególnymi cechami doświadczać jako czas zbawienia i włączać w wyznanie wiary”[12]. Uświęcenie ludzkiej działalności i jej czasu (dnia i nocy) dokonuje się między innymi przez zbawczy charakter słowa Bożego i modlitw liturgicznych. Zatem na strukturę tego rozdziału składają się dwa wątki: uświęcający charakter słowa Bożego (1) i modlitw liturgicznych (2).

1. Uświęcający charakter słowa Bożego

Słowo Boże jest podstawowym elementem komunikacji religijnej. Przez akt komunikacji przynosi ono uczestnikom liturgii obfite owoce uświęcenia (por. OWLG 14). Bóg komunikuje słowem swój lud, a on odpowiada Bogu (por. KL 33). Trzeba mocno podkreślić, że nie ma Liturgii uświęcenia czasu bez słowa Bożego. Obecność w niej słowa Bożego sprawia, że liturgia ta uświęca człowieka i jego czas[13].

A. Grea w analizie modlitwy brewiarzowej[14] nazwał ją „nieprzerwaną komunikacją pomiędzy Oblubieńcem a Oblubienicą”. Kościół-Oblubienica mówi do swego Oblubieńca w modlitwach i hymnach uwielbienia, Oblubieniec zaś przemawia przez Pismo święte (czytania)[15]. Słowo - Chrystus wydaje się być w centrum, gdyż jest zaangażowane przez komunikowanie w liturgii brewiarzowej[16]. Słowo Boże w Liturgii Godzin komunikowane jest w różnych kształtach, między innymi przez czytanie (1) i głoszenie (2).

1.1. Czytanie słowa Bożego w Liturgii Godzin

W obrzędzie liturgicznym słowo pisane ma specyficzne znaczenie, łączy się je z mową. Dzięki tym znaczeniom, liturgia przywraca samo Pismo święte, które pozwala rozpoznać je jako słowo Boże[17].

Słowo Boże zanim stanie się przekazem, jest znakiem Bożej obecności. Wynika z tego, że Pismo święte należy uważać nie tylko za zespół teologicznych znaczeń, w których mówi się o Bogu, ale przede wszystkim jako oznacznik teologalny, w którym spotyka się Boga. Kontekst Liturgii Godzin sprawia, że przeżywa się w niej tekst biblijny jako spotkanie ze słowem Bożym[18].

Pismo święte jest czytane nie tylko podczas sprawowania liturgii eucharystycznej, ale również w oficjum brewiarzowym. Wierni powinni cenić sobie te czytania, bo nie pochodzą one z wyboru człowieka ani z jego upodobań, lecz podaje je Kościół i są one związane z Misterium, które Oblubienica Chrystusa[19] (por. OWLG 140) „odsłania w ciągu całego roku, począwszy od Wcielenia i Narodzenia aż do Wniebowstąpienia, dnia zesłania Ducha Świętego oraz oczekiwania błogosławionej nadziei i przyjścia Pana” (KL 6). Czytaniu Pisma świętego towarzyszy modlitwa. Bowiem wtedy czytanie jest bardziej komunikatywne (por. OWLG 140). Liturgia Godzin przewiduje dłuższe i krótsze czytania Pisma świętego (por. OWLG 141). Czytania dłuższe występują w Godzinie czytań. Oprócz Pisma świętego należą do tej godziny: czytania z pism Ojców Kościoła, autorów kościelnych (zob. OWLG 159 - 165), i czytania hagiograficzne (zob. OWLG 166 - 168). Należy podkreślić, iż Pismo święte komunikuje orędzie zbawcze (por. OWLG 143). Z kolei czytania patrystyczne komunikują nieocenione skarby duchowe stanowiące spuściznę Kościoła, a równocześnie podbudowują duchowość chrześcijańską ożywiając w ten sposób pobożność wiernych ( por. OWLG 165). Natomiast czytania hagiograficzne[20], występujące w święta i we wspomnienia świętych, komunikują najczęściej duchowość właściwą danemu świętemu w sposób, odpowiadający wymaganiom współczesnym w życiu i duchowości Kościoła (por. OWLG 167).

Czytania krótkie występują w Godzinach mniejszych. Obecność w nich słowa Bożego wyraża się w krótkim czytaniu zwanym – capitulum[21]. Najczęściej komunikują one treści dnia, okresu liturgicznego lub święta (por. OWLG 45). Należy zaznaczyć, iż w Jutrzni i Nieszporach z reguły stosuje się czytania krótkie, chociaż można stosować czytania dłuższe według uznania ( zob. OWLG 46 i 142).

To słowo czytane nie jest ścisłym dokumentem, ale kiedy jest uroczyście proklamowane, stanowi akt zwrócenia się Boga do człowieka w formie komunikacji. Objawienie ma formę słowa w tym znaczeniu, że polega ono na akcie, za pomocą którego Bóg komunikuje się z słuchaczem. Nie ma objawienia słowa bez Boga ani bez słuchacza. Wynika z tego, że Pismo święte prokla­mowane jest autentycznym miejscem słowa Bożego, kiedy rozumie się je nie jako tekst do pisania i czytania, ale jako dźwięk do proklamowania i słuchania. Kontekst Liturgii Godzin „konstytuuje” Biblię jako głos i słuchanie[22].

Słowo Boże nie jest zwykłym językiem, ale wydarzeniem uświęcają­cym człowieka. Wynika z tego, że Pismo święte jest słowem Bożym wtedy, gdy rozumie się je nie jako opowiadanie historiozbawcze, ale jako działanie Boga wobec człowieka. Liturgia słowa z natury jest działaniem i czyni Biblię gestem[23]. Dlatego kolejną formą oprócz słuchania słowa Bożego jest jego głoszenie.

1.2. Głoszenie słowa Bożego w Liturgii Godzin

W komunikacji brewiarzowej nieodłączne od czytania jest głoszenie słowa Bożego (verbum Dei praedicatum)[24].Wymienione powyżej teksty święte poszczególnych godzin kanonicznych winny wprowadzić w rozważanie słowa Bożego (por. OWLG 163) i być przedmiotem niezbędnego wyjaśnienia wiernym (por. OWLG 163). Realizuje się ono przez głoszenie słowa Bożego zasilanego co dzień nowymi treściami (por. OWLG 165). Szczególnie zaleca się głoszenie słowa Bożego podczas Nieszporów ( por. OWLG 45)

1.3. Milczenie w Liturgii Godzin

Kolejnym elementem komunikacji brewiarzowej jest milczenie, czyli zawieszenie słowa[25]. W odpowiednim czasie należy zachować w modlitwie brewiarzowej pełne czci milczenie (por. KL 30; OWLG 201). Winno się je zachować po każdym psalmie i odmówieniu jego antyfony, po czytaniach krótkich lub dłuższych przed lub po responsorium. Trzeba wystrzegać się takiego milczenia, które by zniekształcało strukturę Oficjum albo nużyło i męczyło uczestników sprawowanej Liturgii Godzin (por. OWLG 202). Proponuje się, aby w odmawianiu prywatnym zatrzymać się dłużej przy zdaniach pobudzających pobożność osobistą ( por. OWLG 203).

W Liturgii Godzin chodzi o to, by przerywać Oficjum chwilami milczenia i skupienia, by w ten sposób umożliwić wsłuchanie się w głos Ducha Świętego (por. OWLG 202). Milczenie liturgiczne zawiesza słowo, ale nie przerywa słuchania, czyli komunikacji między Bogiem a człowiekiem. Słuchanie w milczeniu słowa Bożego podczas sprawowania Liturgii Godzin, i należyte rozumienie tekstu, może świadczyć o uświęcającej komunikacji zachodzącej pomiędzy Chrystusem a człowiekiem[26]. Bóg poprzez swoje słowo obdarza człowieka łaską uświęcenia[27]. Funkcja uświęcająca słowa Bożego wypływa z faktu obec­ności w nim Chrystusa (por. KL 7). Dokonuje się ona dzięki Duchowi Świętemu i jest obecnością rzeczywistą[28]. W słowie Bożym rów­nież uobecniają się wydarzenia zbawcze paschalnego misterium, które dokonały się w przeszłości, ale dzięki mocy Ducha Świętego uobecniają się teraz (hodie) i stanowią źródło uświęcenia uczestnika modlitwy Kościoła[29].

1.2. Uświęcający charakter modlitw ( tekstów euchologijnych)

Szczególnym elementem komunikacji brewiarzowej są teksty euchologijne[30], czyli modlitwy zwane oracjami[31] wypowiedziane słowem, lub wyrażone śpiewem[32]. W przypadku Liturgii Godzin jest to tzw. modlitwa końcowa, która kończy każdą godzinę kanoniczną i stanowi zarazem jej dopełnienie (por. OWLG 197)[33]. W odprawianiu publicznym i z udziałem ludu, jest ona wypowiadana, zgodnie z tradycją, przez kapłana lub diakona, którzy przewodniczyli oficjum (por. OWLG 197). W Godzinie czytań ta modlitwa jest z zasady modlitwą ze Mszy świętej danego dnia. Modlitwa ta stanowi formę języka liturgicznego, dzięki któ­remu człowiek komunikuje się z Bogiem[34]. Wyraża to forma pluralis maiestatis. Liczba mnoga używana w tych modlitwach ukazuje głos zgromadzonego Kościoła. Teksty euchologijne stanowią uświęcającą modlitwę Kościoła (por. KL 26; 42; KK 23). Modlitwy te poprzez swoje pośrednictwo przyczyniają się do tego, że sprawujący Liturgię Godzin uczestniczą w kapłaństwie Chrys­tusa. Fakt ten sprawia, że w tej modlitwie przejawiają swoją uświęcającą komunikatywność z Bogiem i drugim człowiekiem[35].

Należy podkreślić, iż źródłem i wzorem oracji jest uświęcająca modlitwa arcykapłańska („uświęć ich przez prawdę” - J 17,17) wypowiedziana przez Chrystusa w wieczerniku. Trzeba zauważyć, że z Pisma świętego czerpią swe natchnienie prośby i modlitwy liturgiczne (por. KL 24) w tym także brewiarzowe.

Warto nadmienić, iż w modlitwach tych zawarte są prośby wstawiennicze (w tym miejscu można się odwołać do Dz 1,14; 2, 42.46). W ten sposób uwidacznia się uświę­cający i zarazem komunikacyjny wymiar tekstów euchologijnych[36] oraz dostrzega się nie tylko aktualność wzorowania się na modlitwie arcykapłańskiej, ale wprost jej aktualizowanie. Teksty euchologij­ne zawarte w Oficjum brewiarzowym stanowią wyraz wiary i świętości, mocno tkwią w rzeczywistości ludz­kich problemów i pozwalają poprzez komunikację liturgiczną włączyć się owocniej w uświęcająco-kultyczne dzieło Liturgii Godzin (por. KL 10).

II. Kultyczny aspekt komunikacji brewiarzowej

Treścią tego rozdziału jest kultyczny wymiar komunikacji brewiarzowej. Mając na uwadze podwójny rytm liturgii (mowa była we wstępie artykułu), należy podkreślić, iż zstępowanie Boga daje możliwość wznoszenia się człowieka ku Bogu w uwielbieniu. Bóg nie potrzebuje uwielbienia ze strony człowieka, chodzi Mu jedynie o to, by nawiązać komunikację z człowiekiem. Anabasis to ludzka odpowiedź na Boże pochylenie się nad człowiekiem. Jest to przy­jęcie zaproszenia do komunikacji oznaczającej dla człowieka uczestnictwo w życiu Bożym. I tak jak Bóg wypowiada się w katabasis, tak w anabasis wyraża się człowiek[37].

Człowiek wielbi Boga między innymi przez modlitwę liturgiczną, która może być rozpatrywana w swojej formie i treści zewnętrz­nej (ustna) oraz jako wewnętrzny akt[38]. W niniejszym rozdziale przedmiotem refleksji jest modlitwa zewnętrzna-ustna, ponieważ stanowi ona modlitwę liturgiczną[39]. We­dług R. Guardiniego modlitwa liturgiczna jest przeciwieństwem modlitwy osobistej i jest powiązana z obrzędem liturgicznym[40]. Warto zauważyć, iż podmiotem modlitwy brewiarzowej jest „my”, czyli Kościół, jako żywy organizm nadprzyrodzony. Zdaniem świętego Toma­sza z Akwinu modlitwa liturgiczna jest odmawiana przez sługi Kościoła w imieniu całego ludu wierzącego[41]. Jej najadekwatniejszą definicję po­daje encyklika Mediator Dei: „To więc co nazywamy «Bożym oficjum», jest modlitwą Mistycznego Ciała Jezusa Chrystusa, zanoszoną do Boga w imieniu wszystkich chrześcijan i na ich pożytek, skoro sprawują ją ka­płani i inni słudzy Kościoła, oraz zakonnicy upoważnieni w tym celu po­stanowieniem samego Kościoła”(MD nr 82)[42]. „Wszyscy bowiem oddający się tej modlitwie wypełniają zadanie Kościoła i równocześnie uczestniczą w najwyższym zaszczycie Oblubienicy - Chrystusa, ponieważ oddają Bogu chwałę …” (OWLG 15). Przez wielbienie Boga człowiek nawiązuje z Nim komunikację, która może być różnie wyrażana[43]. Między innymi wyraża się ona następującymi środkami komunikacji: psalmy (1), kantyki (2), antyfony (3), godzina czytań (4), responsoria (5), hymny (6), prośby (7), milczenie (8), i inne formy modlitw liturgicznych ( 9).

2.1. Psalmy

Podstawowym elementem komunikacji brewiarzowej są psalmy. Są to teksty natchnione[44], które stanowią najistotniejszy element oficjum[45] i komunikują między Bogiem a człowiekiem. Różne są sposoby komunikacji psalmów (zob. OWLG 121-122). Jedną z możliwości komunikacji psalmów to śpiew lub recytacja na przemian (por. OWLG 122).

Ze względu na rodzaj literacki są nazywane w języku hebrajskim tehillim - „pieśniami pochwalnymi”, a w języku greckim – psalmoi to jest „pieśniami” [46] „Psalmy (…) są utworami poetyckimi i pieśniami uwielbienia Boga” (OWLG 103).

W pierwotnym Kościele przyjął i rozpowszechnił się zwyczaj śpiewu psalmów, szczególnie przez osoby konsekrowane. Psalmy bowiem stanowią odpo­wiedź na czytania, zarówno w całości, jak i w formie jednego wiersza[47].

Konstytucja o liturgii świętej, mówiąc o Liturgii Godzin stwierdza „jest to prawdziwie głos Oblubienicy, przemawiającej do Oblubieńca. Co więcej, jest to modlitwa Chrystusa i Jego Ciała zwrócona do Ojca” (KL 84). Psalmy są więc klasycznym przykładem komunikacji brewiarzowej zachodzącej pomiędzy Chrystusem a człowiekiem (Kościołem).

2.2. Kantyki

Kolejnym elementem komunikacji w Liturgii Godzin są kantyki. Są to pieśni wzięte ze Starego i Nowego Testamentu[48]. Stosownie do zwyczaju, w Jutrzni spotykamy między pierwszym a drugim psalmem kantyk zaczerpnięty ze Starego Testamentu[49]. Zasadniczą treścią kantyków starotestamentalnych jest uwielbianie i wychwalanie Boga[50]. Temat ten poruszają wszystkie kantyki z proroctwa Daniela (np. Dn 3.26 - 27.29.34 - 41; Dn 3,52 - 57; Dn 3,57 - 88.56), Izajasza ( np. Iz 12, 1 - 6; Iz 42,10 - 16), Tobiasza (np. Tb 13, 2 - 10a; Tb 13,8 - 11.13 - 16a). Ponadto motyw uwielbienia Boga spotykamy w następujących kantykach: Kantyk Dawida (1 Krn 29,10-13), kantyk Judyty (Jdt 16,1-2.13-15), kantyk z Księgi Wyjścia (15,1b - 4.8 - 13.17-18), kantyk z Księgi Powtórzonego Prawa (32,1-12)[51].

Kościół stosuje również w liturgii Nieszporów poetyckie formuły modlitw, przy po­mocy których wypowiada kult Boga. W modlitwie wieczornej Kościoła po dwóch psalmach umieszczono pieśń z Nowego Testamentu (wziętych z Listów apostolskich i Apokalipsy oraz z Ewangelii Łukasza). Jest ich dwadzieścia[52], a wśród nich szczególnie należy podkreślić trzy kantyki ewangeliczne: kantyk Zachariasza (Łk 1,68-79) odmawiany w Jutrzni; kantyk Maryi (Łk 1, 46-55) odmawiany w Nieszporach; kantyk Symeona (Łk 2,29-32) odmawiany podczas Komplety. Kantyki odmawiane podczas Liturgii Godzin stanowią komunikację brewiarzową jaka zachodzi pomiędzy Chrystusem a człowiekiem, w której dominuje motyw uwielbienia Boga[53]. Ta komunikacyjność wyraża się między innymi we wspólnym śpiewie lub recytacji na przemian.

2.3. Antyfony

Środkiem komunikacji w oficjum brewiarzowym są również antyfony ( z gr. antifonos – ten, który odpowiada). Najczęściej są one związane z psalmami[54] (przed lub po nim odmawiane) i wraz z nimi wielbią Boga (por. OWLG 113). Antyfony bardzo się przyczyniły w dziejach tradycji łacińskiej do lepszej komunikacji psalmów ich zrozumienia i przyswojenia jako modlitwy chrześcijanina (por. OWLG 110). Jeśli są odmawiane we wspólnocie, wtedy najczęściej są wykonywane naprzemiennie przez dwa chóry, gdzie tworzy się komunikacja międzyludzka[55].

Antyfona, którą stanowi powszechne zdanie wyjęte z psalmu, spełnia również rolę komunikacyjną, a mianowicie naświetla rodzaj literacki psalmu, akcentuje myśl przewodnią na którą Kościół chce zwrócić uwagę itp[56].

2.4. Godzina Czytań

Istotną rolę w komunikacji brewiarzowej odgrywa Godzina czytań. „Jest ona (…) przede wszystkim sprawowaniem liturgii słowa Bożego” (OWLG 29)[57]. Modląc się tą godziną kanoniczną, jej uczestnicy komunikują się tym słowem stając się coraz bardziej doskonalszymi uczniami Pana (por. OWLG 29). Godzina czytań obejmuje także psalmy, hymn, modlitwę oraz inne jeszcze części, jest więc w pełni godziną modlitewną. Modlitwa bowiem powinna towarzyszyć czytaniu Pisma świętego, ponieważ w ten sposób następuje komunikacja między Bogiem a człowiekiem (por. OWLG 56).

2.5. Responsoria

Do komunikacji brewiarzowej należą również responsoria (łać. responsum – odpowiedź) dłuższe lub krótsze[58]. Z istoty swojej są one komunikacją, ponieważ są odpowiedzią na czytane słowo Boże. Stanowią one swoistą komunikację, dzięki której słowo Boże przenika do słuchającego lub czytającego te teksty (por. OWLG 172). Poprzez responsorium, Liturgia Godzin umożliwia odpowiedź wiernego lub wspólnoty na słowo Boże[59]. Dzięki responsorium, modlący się łatwiej akceptuje słowo Boże i wyraża na nie odpowiedź w różny sposób wielbiąc Boga, najczęściej w formie pieśni[60]. Zachowanie w Oficjum responsorium podkreśla istotną cechę struktury każdej akcji liturgicznej, która ma charakter komunikacyjny: „W liturgii bowiem Bóg przemawia do swego ludu (…), lud zaś odpowiada Bogu śpiewem i modlitwą” (KL 33). Responsorium jak i sam werset po czytaniu ukazują każdą godzinę kanoniczną jako komunikację pomiędzy Bogiem a człowiekiem[61].

2.6. Hymny

W procesie komunikacji brewiarzowej ważne znaczenie posiadają hymny. We wszystkich godzinach liturgicznych na początku występuje hymn (gr. hymnos - pieśń, hymneis - wychwalać, czcić śpiewać). Hymny (brewiarzowe) z natury, bardziej aniżeli inne części Oficjum, komunikują charakter poszczególnych godzin pobudzając wiernych do pobożnego uczestnictwa w liturgii (por. OWLG 173).

Hymny w Liturgii Godzin od „dawna miały swoje miejsce i nadal je zachowują” (KL 93). Hymny z natury są przeznaczone do wielbienia Boga (por. OWLG 173). Zgodnie z tradycją hymn kończy się doksologią zwróconą z zasady do tej osoby Boskiej, do której hymn się odnosi (por. OWLG 174). Dzięki ich poetyckim właściwościom i zabarwieniu lirycznemu, hymny są adoracją Boga płynącą z gorącego serca, zgodnie z zasadą „amantis cante est”- człowiek kochający śpiewa[62].

Należy podkreślić, iż hymny wychwalają Boga w harmonii Kościoła (B. Nadolski mówi o tzw. eklezjalności harmonijnej)[63]. Śpiew hymnów bądź ich recytacja stymuluje wiarę uczestników sprawowanej liturgii. Jest to wezwanie do miłości Boga w uwielbieniu i jednocześnie inspiracja do adoracji Boga przez miłość do drugich w akcie komunikacji[64].

2.7. Prośby modlitewne

Wyrazem komunikacyjnego charakteru Liturgii Godzin są prośby modlitewne zanoszone podczas Jutrzni i Nieszporów. Są one świadectwem komunikowania się człowieka z Bogiem[65]. Zanoszone do Niego modlitwy błagalne są wyrazem pragnień człowieka, który nawiązuje osobową komunikację z Bogiem. Przez tę modlitewną komunikację człowiek uświęca siebie, a Stwórca odbiera należny kult.

2.8. Milczenie

W akcie komunikacji brewiarzowej ważną rolę odgrywa milczenie liturgiczne. W Modlitwie Godzin ma ono uprzywilejowane miejsce, bowiem jako część celebracji liturgicznej napełnione jest Bogiem[66]. W 1 Księdze Królewskiej 19, 12 czytamy: „Pan nie był w wichurze, w ogniu, w trzęsieniu ziemi, lecz w „szmerze łagodnego powiewu”. W Liturgii Godzin oprócz milczenia medytacyjnego, spotykamy milczenie adoracyjne[67]. Milczenie święte jest „najwyższym uwielbieniem Boga, ponieważ jest manifestacją najczystszej „pasji” duszy dla Boga i zachwytem człowieka wobec Numinosum”[68]. Wyraża to werset psalmu „milczenie chwałą Ciebie”[69] (zob. Ps 65,2).

Milczenie liturgiczne jako pewna strategia komunikowania brewiarzowego jest czasem na zaniechanie wykonywania pewnych czynności liturgicznych. Świadczy to, że przez Liturgię uświęcenia czasu zostaje nawiązana komunikacja interpersonalna Boga z człowiekiem, która jest aktem uwielbienia Trójjedynej Miłości[70].

2.9 Inne formy modlitw brewiarzowych

Do najbardziej klasycznych modlitw brewiarzowych posiadających wymiar komunikacyjny należą aklamacje liturgiczne stosowane w Oficjum, na przykład: Amen, Alleluja. Komunikują one bliskość Boga i są aktem adoracji Boga.

Również środkami komunikacji brewiarzowej są eulogie liturgiczne, na przykład: Benedictus, Te Deum laudamus i doksologie, na przykład Gloria Patri….Stanowią one zakończenie modlitw chrześcijańskich, które oddają kult Bogu.

Aktami komunikacji brewiarzowej są również pozdrowienia i odpowiedzi stosowane podczas liturgii, na przykład: „Pan z wami” – „I z duchem twoim”, oraz formuły życzeniowe, na przykład: „Pokój Pański niech zawsze będzie z wami” - „I z duchem twoim”; „Niech was błogosławi Bóg Wszechmogący...” - „Amen”, „Niech imię Pańskie będzie błogosławione...”- „Teraz i na wieki”. Wszystkie one komunikują obecność Boga pośród liturgicznego zgromadzenia.

Zakończenie

Z przeprowadzonych powyżej refleksji wynikają następujące wnioski:

1.Współcześnie w duszpasterstwie liturgicznym powinno podkreślać się komunikacyjny wymiar Liturgii Godzin. Chodzi bowiem o wyakcentowanie osobistego spotkania Boga z człowiekiem. Bóg jako Nadawca (Komunikator) podczas sprawowania Oficjum nieustannie przemawia do swojego ludu przekazując zbawcze orędzie, a odbiorca – uczestnik liturgii (Lud Boży) winien odpowiadać śpiewem i modlitwą (por KL 33). Stąd Liturgia Godzin[71] pozostaje w swej istocie komunikacją między Bogiem a człowiekiem.

2. Komunikacja brewiarzowa przebiega w wymiarze wertykalnym tj. Bóg- człowiek. Znaczy to, iż Bóg w tej modlitwie uświęca człowieka przez zbawcze słowo Boże i modlitwy, a człowiek wielbi Boga, szczególnie psalmami itp.

3. Liturgia Godzin to szczególna pomoc w osobowej komunikacji Bogiem z człowiekiem. Dzięki niej człowiek odpowiada na polecenie Chrystusa: „Zawsze trzeba się modlić i nie ustawać” (Łk 18,1)[72]. Tym samym wielbi Bogu a siebie uświęca.

4. Ten niezwykły Modlitewnik liturgiczny to „bezcenny dar Kościoła dla wszystkich swoich dzieci, które chcą żyć w ciągłej komunikacji wiary i modlitwy ze swoim Ojcem w niebie”[73]. Zatem powinien on być jeszcze bardziej doceniony nie tylko przez duchownych ale i świeckich, oraz zastosowany praktycznie w duszpasterstwie parafialnym.

[1] Zob. Z. Janiec, Komunikacyjny charakter liturgii, Sandomierz 2006, s. 65.

[2] Zob. tamże, s. 64 – 73.

[3] Komunikacja podczas liturgii rozumiana jest jako udzielanie się uczestników w dialogu z Bogiem i między sobą, jest również tworzeniem wspólnoty zgromadzenia. Należyte rozumienie komunikatywności liturgicznej jako procesu między Bogiem a człowiekiem może posłużyć do właściwego traktowania Liturgii Godzin. Szerzej na ten temat, zob. Janiec, Komunikacyjny wymiar liturgii…, s. 69.

[4] Por. M. Kunzler, Liturgia Kościoła, Poznań 1999, s. 11.

[5] E.J. Lengeling, Werden und Bedeutung der Konstitution über die heilige Liturgie,w: tenże, Die Konstitution des Zweiten Vatikanischen Konzils über die heilige Liturgie, Münster 1995, s. 79.

[6] Por. B. Nadolski, Urzeczywistnianie się Kościoła w liturgii, Poznań 1981, s. 110-114.

[7] Ogólne wprowadzenie do Liturgii Godzin, odtąd skrót = OWLG.

[8] Por. Kunzler, Liturgia Kościoła…, s. 524.

[9] Komunikacja interpersonalna zdaniem W. Głogowskiego to proces przekazywania i odbierania informacji między dwiema osobami lub pomiędzy małą grupą osób, wywołujący określone skutki i rodzaje sprzężeń zwrotnych, zob. W. Głogowski, Komunikowanie interpersonalne, Warszawa 1994, s. 5.

[10] Wymiar horyzontalny jest zagadnieniem przekraczającym ramy niniejszego opracowania i jako taki winien być przedmiotem odrębnego studium.

[11] Por. Kunzler, Liturgia Kościoła…, s. 525.

[12] Ph. Harnoncourt, Theologische Grundlagen des Stundengebetes, „Heiligier Dienst”, 41: 1987, s.10.

[13] Por. B. Nadolski, Wprowadzenie do liturgii, Kraków 2004,s. 88.

[14] A. Grea, La sainte liturgie, Paris 1909, s. 2.

[15] Por. F. Blachnicki, Liturgia jest dialogiem, Lublin 1996, s. 32.

[16] Por. G. Bonaccorso, La comunicazione nella liturgia della Parola, “Rivista di Pastorale Liturgica”(odtąd skrót = RPL) 1:2000 nr 218, s. 22.

[17] Por. R. Cecolin, Dall’ esegesi all’ ermeneutica attraverso la celebrazione, Bibbia e liturgia I, Padova: Messagero-Abbazia di S. Giustina 1991; R. De Zan. Dove rinasce la parola, Bibbia e liturgia III, Padova: Messagero-Abbazia di S. Giustina 1993.

[18] Por. G. Bonaccorso, La liturgia è comunicazione: ąuali condizioni?, RPL 5:2002 nr 234, s. 18.

[19] Por. W. Głowa, Modlitwa Liturgiczna ( Liturgia Godzin), Przemyśl 1996, s. 119.

[20] Czytania te są wynikiem rozwoju kultu świętych i relikwii. Zob. B. Nadolski, Leksykon liturgii, Poznań 2006, s. 764.

[21] Por. tamże.

[22] Por. Bonaccorso, La liturgia è comunicazione: ąuali condizioni?..., s. 19.

[23] Por. tamże.

[24] Por Nadolski, Wprowadzenie do liturgii…,s. 88-93.

[25] Por. G. Smith, Liturgical Silence, w:„Carmelus” 23:1976, s. 3-20.

[26]Por. J. Nowak, Podmiotowość komunikatywności w ars celebrandi, w: Ars celebrandi, red. B. Nadolski, Katowice 2003, s. 64.

[27] Por. B. Nadolski, Msza święta, Kraków 2000, s. 44 - 47.

[28] Zob. Paweł VI, Encyklika Misterium fidei (3.09.1965), AAS 57:1965, s. 764.

[29] Por. H. Sobeczko, Epikleza w liturgii,w: Servitium Liturgiae, red. E. Mateja, Opole 2004,s. 329.

[30] Termin pochodzi z dwu greckich słów: euche - modlitwa i logos - mowa, słowo, wypowiedź. Najkrócej mówiąc, teksty euchologijne oznaczają modlitwę wyrażoną słowem oraz modlitwę wypowiedzianą śpiewem.

[31] Zwyczaj odmawiania modlitwy końcowej (oracji) upowszechnił się w wiekach średnich. Odmawiano ją zarówno w oficjum katedralnym (w katedrach) oraz w oficjum monastycznym (w klasztorach). Księga zawierające te modlitwy, zwana jest „Kolekcjonarzem”, zob.Głowa, Modlitwa Liturgiczna…, s. 155.

[32] Szersze informacje na ten temat można znaleźć w: B. Mokrzycki, Droga chrześcijańskiego wtajemniczenia, Warszawa 1983, s. 506; A. J. Nowowiejski, Msza święta, t I s. 296-298; M. Righelli, Manuale di storia liturgica, Milano 1964, s. 272.

[33] Por. Kunzler, Liturgia Kościoła…, s 567.

[34] Por. J. Nowak, Apostolski wymiar liturgii, Poznań 1999, s. 125.

[35] Por. tamże,s. 125.

[36] Por. tamże.

[37] Por. Kunzler, Liturgia Kościoła…,s. 127.

[38] Por. Blachnicki, Liturgia dialogiem…, s. 41.

[39] Por. W. Świerzawski, Mysterium Christi (Chrystus obecny w liturgii i życie chrześcijańskie),Kraków 1975, s. 352.

[40] Por. R. Guardini, Vorschule des Betens,Mainz 1948 s. 251-258; zob. D.V. Hildebrand, Liturgie und Persönlichkeit, Salzburg 1993.

[41] Por. Święty Tomasz, STh, II-II q. 83 a. 12.

[42] Pius XII, Encyklika o liturgii Mediator Dei (odtąd skrót = MD)20 listopada 1947 rok, Kielce 1948.

[43] M. Kunzler, Liturgia Kościoła…, s. 520.

[44] Zob. Szerzej na ten temat: B. Botte, La prière du celebrant, „La Maison Dieu“, 20:1949, s. 133-141; J.A. Jungmann, Die Liturgische Feier, Regensburg 1939, s. 86-100; J.A. Jungmann, Gewordene Liturgie, Innsbruck 1941, s. 137-172.

[45] Por. B. Nadolski, Liturgia Godzin, w: Leksykon Liturgii , tenże, Poznań 2006, s. 763.

[46] Por. J. Janicki, E. Piotrowski, Elementy składowe Liturgii Godzin, w : Mysterium Christi ( Liturgia uświęcenia czasu), red. W. Świerzawski, Kraków 1984, s. 111.

[47] Por. Blachnicki, Liturgia dialogiem…, s. 42.

[48] Por. Głowa, Modlitwa liturgiczna …, s. 82.

[49] Por. J. Janicki, E. Piotrowski, Elementy składowe Liturgii Godzin…, s. 115.

[50] Por. Głowa, Modlitwa liturgiczna…, s. 83- 84.

[51] Por. tamże, s.83-86.

[52] Por. tamże, s. 105.

[53] Por. Janicki, Piotrowski, Elementy składowe Liturgii Godzin…,s. 115.

[54] W Liturgii Godzin spotykamy jeszcze „antyfony maryjne”, które nie są związane z psalmami. „Matko Odkupiciela”, „Witaj, niebios Królowo”, „Witaj Królowo, Matko miłosierdzia”, „Pod Twoją obronę” poprzez które wraz z Maryją oddaje się kult Bogu, zob. Głowa, Modlitwa liturgiczna…, s.116.

[55] Por. B. Nadolski, Antyfona, w : tenże, Leksykon liturgii, Poznań 2006, s. 106

[56] Por. Janicki, Piotrowski, Elementy składowe Liturgii Godzin…, s. 114.

[57] Wśród tekstów komunikowanych w czasie sprawowania Godziny czytań na pierwszym miejscu należy wymienić czytania biblijne, po nich czytania z pism Ojców Kościoła i pisarzy kościelnych i wreszcie czytania życiorysów świętych.

[58] Te pierwsze występują w Godzinie czytań, natomiast responsoria krótsze znajdują się w Jutrzni, Nieszporach i w Komplecie. Pozostałe godziny w ciągu dnia: Modlitwa przedpołudniowa, południowa i popołudniowa mają tylko werset, zob. Głowa, Modlitwa liturgiczna…, s. 138- 143.

[59] Por. Janicki, Piotrowski, Elementy składowe Liturgii Godzin…,s. 119.

[60] Por. tamże, s. 120.

[61] Por. Głowa, Modlitwa liturgiczna…, s. 143.

[62] Por. tamże …, s. 145-146.

[63] Por. Nadolski, Liturgia Godzin, w: Leksykon Liturgii…, s. 525.

[64] Por. tamże.

[65] Por. Janiec, Komunikacyjny wymiar liturgii…, s. 227- 228.

[66] Por. Nadolski, Leksykon liturgii…, s. 925.

[67] Por. tamże, s. 925.

[68] Por. tamże.

[69] Tłumaczenie współczesnych znawców języka hebrajskiego.

[70] Por. Bonaccorso, La liturgia è comunicazione: a quali condizioni?, RPL 5: 2002 nr 234, s. 16- 17.

[71] Por. Kunzler, Liturgia Kościoła…, s. 542.

[72] Por. Głowa, Modlitwa liturgiczna…, s.232.

[73] Tamże.