Niezmiernie ważną rolę w chrześcijańskim wychowaniu dzieci i młodzieży odgrywa formowanie sumienia. Przyszłość ludzkości zależy w dużej mierze od formacji sumienia i od wierności sumieniu. Ten problem ukazał Jan Paweł II w encyklice "Veritatis splendor": "Sumienie jako ostateczna instancja osądzająca konkretny czyn sprzeniewierza się swojej godności, gdy jest błędne z winy człowieka, to znaczy, gdy człowiek niewiele dba o poszukiwanie prawdy i dobra, a sumienie z nawyku do grzechu powoli ulega niemal zaślepieniu. Na to właśnie niebezpieczeństwo zniekształceń sumienia zwraca uwagę Pan Jezus, gdy napomina: "Światłem ciała jest oko. Jeśli więc twoje oko jest zdrowe, całe twoje ciało będzie w świetle. Lecz jeśli twoje oko jest chore, całe twoje ciało będzie w ciemności. Jeśli więc światło, które jest w tobie, jest ciemnością, jakże wielka to ciemność!" (Mt 6,22-23). W przytoczonych wyżej słowach Jezusa znajdujemy także wezwanie do formacji sumienia, tak by stało się ono przedmiotem nieustannego nawracania ku prawdzie i dobru"[1].

Najwłaściwszym miejscem kształtowania sumienia jest rodzina. Wszystkie inne instytucje wychowawcze, takie jak szkoła czy Kościół, winny nieść pomoc w tym zakresie. Wychowawcza troska o człowieka, to przede wszystkim troska o uformowanie jego sumienia, o to, by poznał prawdę i dobro oraz by je pokochał. Człowiek z uformowanym sumieniem będzie umiał oprzeć się złym skłonnościom, pozostając sobą, nie popadając w niewolę. Człowiek jest prawdziwie wolny o tyle, o ile postępuje zgodnie z poznaną prawdą. To ograniczenie wolności jest w rzeczywistości gwarancją wyzwolenia. Sumienie ujawnia też tkwiącą w wolności człowieka zależność od prawdy. Zależność od prawdy określa granice właściwej osobie ludzkiej autonomii. Właściwa i zupełna funkcja sumienia polega na uzależnieniu czynu od prawdy[2].

W miarę wzrostu i rozwoju dzieci, wychowanie przechodzi w samowychowanie. Również w odniesieniu do sumienia należy dążyć do tego, by odpowiedzialność za jego kształtowanie stopniowo przyjmował sam wychowanek. Z takim przesłaniem zwracał się Ojciec Święty do młodzieży na Jasnej Górze, rozważając słowa Apelu Jasnogórskiego: "Czuwam, to znaczy, że staram się być człowiekiem sumienia. Że tego sumienia nie zagłuszam, nie zniekształcam. Nazywam po imieniu dobro i zło, a nie zamazuję. Wypracowuję w sobie dobro, a ze zła staram się poprawiać, przezwyciężając je w sobie. To taka bardzo podstawowa sprawa, której nigdy nie można pomniejszyć, zepchnąć na dalszy plan. Nie. Ona jest wszędzie i zawsze pierwszoplanowa. Jest zaś tym ważniejsza, im więcej okoliczności zdaje się sprzyjać temu, abyśmy tolerowali zło, abyśmy łatwo się z niego rozgrzeszali. Zwłaszcza, jeżeli tak postępują inni"[3].

Papież przypominał młodym postać bogatego młodzieńca z Ewangelii, który pyta Chrystusa: "Co mam czynić, aby osiągnąć życie wieczne" (Mk 10,17). W odpowiedzi Chrystus wskazuje na przykazania Dekalogu. Przemawiają one do każdego z nas bezpośrednią oczywistością prawdy w nich zawartej. Nadanie tych przykazań ze strony Boga jest poniekąd potwierdzeniem ich obecności w świadomości moralnej człowieka. Zarazem wzmocnieniem mocy ich zobowiązywania w sumieniu każdego[4].

Tego właśnie kodeksu moralnego należy przestrzegać przede wszystkim. Jest on wpisany w sumienie każdego człowieka, w sumienie prawe i dobrze ukształtowane, tak jak było zapisane w Prawie przekazanym przez Mojżesza i jeszcze lepiej w Ewangelii, która streszcza wszystko w przykazaniu miłości: "Wszystko więc, co byście chcieli, żeby ludzie wam czynili, i wy im czyńcie!" (Mt 7,12)[5].

Ojciec Święty wzywał młodych do poszukiwania prawdy, do właściwego rozeznania moralnego: "Chrystus pyta was, drodzy przyjaciele, w jakim punkcie rozeznania moralnego w waszym sumieniu jesteście. Bądźcie ludźmi sumienia. I w tym celu szukajcie prawdy. Bądźcie prawdziwie wolni, to znaczy umiejcie korzystać z waszej wolności wedle prawdy, wedle tego, co jest waszym prawdziwym dobrem, prawdziwym dobrem innych"[6]. Papież zachęcał młodzież do troski o właściwe ukształtowanie sumienia, które jest miarą wolności człowieka. Żyć zgodnie z sumieniem - podkreślał Jan Paweł II - to znaczy żyć wedle praw natury i wzajemnie - żyć wedle prawa natury, to znaczy żyć zgodnie z sumieniem; oczywiście z sumieniem prawdziwym i prawym, czyli odczytującym poprawnie treść Prawa zapisanego w naturze ludzkiej przez Stwórcę[7].